Ebreos

Is ebreos o giudeos (in ebreu: יְהוּדִים, yehoudim; in grecu antigu: Ἰουδαῖοι, Ioudaĩoi; in latinu: Iudaei) sunt is membros de unu pòpulu caraterizadu de religione propia, s'ebraismu, e in sensu ladu de su faeddu inditat is chi apartenet a unu grupu ètnicu e religiosu. Sunt totu de pesada de antigos israelitos de su levante mediterràneu.

Is ebreos non costìtuint unu grupu omogèneu, sa definitzione chi si ddis dat fatu-fatu est duncas cuntierrada e mudat segundu s'ènfasi chi si faghet subra su credu religiosu o s'identidade seculare ligada a traditziones, caràteres culturales e linguìsticos comunos.

S'istòria issoro est caraterizada de sufferèntzias dadas de is persighidas a chi ant dèpidu aguantare fatuvatu in logos e èpocas diferentes, susetotus a òpera de cristianos. Oe in die, sa majoria de is autoridades càrculat chi is pessones ebreas in su mundu tzàntzighent intre is 12 e 15 milliones, rapresentende unu 0,2% de sa populatzione mundiale.

Sa prus parte de issos bivet in is Istados Unidos d'Amèrica e in Israele. Segundu istùdios fatos dae s'Universidade Ebrea de Gerusalemme, su 96% de is ebreos residentes foras de Israele sunt ispaniados in deghe paisos, totus democràticos.

Is ebreos ant tentu importu mannu fintzas in s'istòria e cultura de Sardigna. Rastas de su cuntatu intre gentes sardas e ebreas si nd'agatant galu in is costumas, contos e fintzas in sa limba (chenabura, pro esempru, faghet relatu a s'aprontada de su mandigare - sa "chena pura" - sa die in antis de su Shabbat). Is testimonias prus antigas de ebreos in Sardigna torrant a su 19 p.C. suta s'imperadore romanu Tibèriu, e pertocant 4.000 libertos deportados a Tharros. Est dàbile però chi medas prus esserent is ebreos betidos pro triballare che minadores in Surcis o in is minas de Lùvula.

Pro totu s'Edade Mèdia sardos e ebreos diant àere bìvidu impare in paghe in totu s'ìsula, e de is connoschèntzias tentas paret chi tènnerent medas carateres ètnicu-culturales simigiantes, de su restu segundu unas cantas chircas, fintzas a su 1492 unu 50% o prus de is sambenados de Sardigna teniat derivatzione semìtica.

A pustis de 1492, su re de Ispagna Ferdinandu su Catòlicu ddos aiat obligados a si cunvèrtere a su catolitzèsimu (is marranos) o a si nche andare.