In cosmologîa, a matêia scûa a l'é 'n particolâre tîpo de matêia ch'a l'é stæta teorizâ pe spiêgâ di efètti gravitaçionali che no pêan êse descrîti solo co-a matêia òrdenâia.
A diferénsa da matêia che semmo abitoæ a vedde tutti i giorni, a matêia scûa a no l'emétte de radiaçioìn eletromagnétiche, perciò a l'é ben ben difìçile da amiâ. A-a giornâ d'ancheu no l'é stæto ancon trovòu de evidense dirètte da sò existénsa, ma, a men che-e lêze da fixica conosciûe no ségian sbaliæ (cösa ch'a poriæ êse vêa ascì), a matêia scûa a doviéiva raprezentâ quæxi o 90% de tutta a matêia de l'univèrso.
ZE | Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno |
O nomme scûa, comme za acenòu primma, o l'é ligòu a-o fæto che l'unica cösa ch'a ne manca a l'é a seu lûxe. O modello ch'adêuviemmo òua, ò sæ o "modéllo standard da cosmologîa (ciamòu ΛCDM, donde CDM o veu di Cold Dark Matter)" o l'é bazòu in sciô Big Bang, ma sensa a matêia scûa gh'é di conti che no tórnan. Prezenpio no s'acapìsce comme l'àn fæto e galàçie a formâse into tenpo che gh'àn avûo a dispoxiçión da-o sccéuppo do mæximo Big Bang, e manco comme fan a restâ insemme co-a sola gravitæ dæta da-a matêia che semmo boin a vedde, quella fæta de barioìn. L'univèrso, tra l'âtro, o se spàntega de longo de ciù, ma a seu veloçitæ, a-o posto d'asbasciâse comme se porieiva pensâ, a l'é de longo aprêuvo a cresce. Sta cösa chi a l'à portòu ascì a inmaginâ che ghe segge ascì 'n atro tipo de energîa, ancon ciù misteriôza da matêia scûa, ò sæ l'energîa scûa. L'energîa scûa a l'é indicâ co-o scinbolo Λ, scinbolo ch'o fa parte do nomme do modello standard.
Into 1933 l'astrònomo svìseo Fritz Zwicky o s'é misso a mezuâ a distriboçión de velocitæ de l'amàsso da Chioma di Berenice, e o l'à scovèrto che, pe no andâ contr'a-e lêze da fìxica, a massa de l'amàsso a l'aviæ dovûo êse 400 vòtte ciù grande de quella ch'a se pêu calcolâ pe mêzo da seu luminoxitæ. S'é pensòu sùbito che ghe fîse quarche forma de matêia no luminôza comme gazzo ò pûa interstelâre, ma a questión a no l'é stæta aprofondîa scinn'a-i anni '60/'70, quande i astrònomi americhen Vera Rubin e Kent Ford àn confermòu a prezensa de 'na grande quantitæ de massa ch'a no se peu vedde (ma che a ghe dêv'êse) inte 'na série de galàsie a spirale. Co-e modèrne riçérche s'é acapîo che ni o gazzo ni a pûa peuan êse a spiegaçion de sta diferensa chi: a-e cùrte, ghe dêv'ese 'na particèlla nêuva.
A riçerca di sti ùrtimi anni a çerca de mezuâ quarche interaçión da matêia scûa co-a matêia òrdenâia, dêuviàndo di aceleratoî ascì, ma o travàggio o l'è ben ben difìçile. Si-â teorîa a fîse provâ, l'òmmo o gh'aviæ no solo a poscibilitæ d'acapî mêgio a natûa, ma ascì de conosce quello ch'o saiâ o destìn de l'univèrso.
Contròllo de outoritæ | LCCN (EN) sh87007317 · GND (DE) 4230260-2 · BNF (FR) cb12142390j (data) |
---|
This article uses material from the Wikipedia Lìgure article Matêia scûa, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). O contegnûo o l'é disponìbile in sciâ bâze da licénsa CC BY-SA 4.0, se o no l'é diversaménte specificòu. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Lìgure (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.