Matèria Oscura

L'ipòteze ła nase par zustifegar vàrie oservasion astrofìzeghe, inte el particułare de łe stime de ła masa de łe gałàsie o dei cùmułi de gałàsie e de łe propietà de łe flutuasion inte el fondo cosmołòzego, in baze a łe cuałe, secondo łe leji de ła gravitasion stàndar, ła matèria oscura ła garia da formar cuazi el 90% de ła masa prezente inte l'universo.

Su ła so conpozision łe ze stae formułae vàrie ipòteze, cofà par ezénpio gas mołecołare, stełe morte, un grando nùmaro de nane brune o buzi neri.^{[Fonte nesesària]}

Tutavia, łe stime de ła densità de l'universo e del nùmaro de àtomi i denòmena co major probabiłità na natura no bariònega de sto tipo de matèria. I astrofìzeghi i ipotiza l'ezistensa de nove partezełe, forse superpartner (cofà el neutrałin), ingrupae soto del nome zenèrego de weakly interacting massive particles ("partezełe masìce co interasion débołe" o WIMP). Tanti esperimenti par determenar e studiar diretamente łe partezełe de matèria oscura i ze in corso, ma nisun el ga oncora gavesto bon èzito. La matèria oscura ła ze clasifegada cofà "freda", "calda" o "tanto calda" in baze a ła so vełosità. I modełi atuałi i favorise un esenàrio de matèria oscura freda. 

Oltre che gaver na abundansa de almanco sìncue volte pì granda de ła matèria atualmente rinlevàbiłe, ła matèria oscura ła formaria, a zudìsio dei modełi de formasion e evołusion de łe gałasie, sirca el 27% de ła densità enerzètega totałe de l'universo oservàbiłe; par sta motivasion, ła major parte dei esperti i consìdara che sta cuà ła gàpia vesto na forte influensa su ła so strutura e evołusion. Siben che l'ezistensa de ła matèria oscura ła sìpia zeneralmente acetada da ła comunità sientìfega, racuanti astrofìzeghi, in baze a racuante oservasion che no łe vien ben spiegae gnanca da ste ipòteze, i propone vàrie modìfeghe de łe leji de ła rełatività zenerałe, sensa invocar matèria suplementare non bariònega.

 

Sibè che ghe sia mape detajae che łe cuerze el spetro de łe emision ełetromagnèteghe inte l'Universo arente da łe onde ràdio ai raji gama, se ze stai boni de determenar solché sirca el 10% de ła masa che ła rezultaria dai efeti gravitasionałi oservàbiłi. L'astrònomo de l'Università de Washington Bruce H. Margon el ghea declarà inte el 2001 al New York Times:

(VEC)
«Ła ze na situasion racuanto vergognoza gaver da amétar che no semo boni de catar-fora el 90% [de ła matèria] de l'Universo.»

Le pì nove mezure łe sujerise che ła matèria oscura ła formaria sirca l'86% de ła masa de l'universo e sirca el 27% de ła so enerzia. Inte el prinsìpio ła vegnea definia cofà "masa mancante", tèrmano che el połe èsar ingagnozo dal momento che de eła saria oservàbiłi solché i efeti gravitasionałi; parò i strumenti de anàłize spetroscòpega no i renleva ła radiasion ełetromagnètega de sta matèria, situasion da ła cuałe ghene deriva l'ajetivo "oscura" ponesto-ché che cheło che ghe manca ła saria solché ła so "luze".

El conceto de matèria oscura ła ga senso inte l'interior de l'atuałe modeło stàndar de ła cosmołozia bazà sul Big Bang par du razon fondamentałi:

• no se podaria de contràrio spiegar ła formasion de gałàsie e cùmułi de gałasie inte el tenpo calcolà da l'avegnimento inisiałe del Big Bang isteso.
• inte un sienàrio cosmołòzego cofà l'atuałe, che el prevede cofà ùgnoła forsa cosmołòzega ła gravità, no se spiegaria come che łe gałàsie łe se posa mantegnere intiere, ponesto-ché ła matèria vedìbiłe, formada da barioni, no ła ze bona de desviłupare na sufisente atrasion gravitasionałe.

De contràrio, se el modeło el gavese da rezultare sbajà, se podaria no gaver nesesità de l'ipòteze de ła matèria oscura, datoché sta cuà ła deriva solché da ła viołasion de un modeło matemàtego e miga da na dimostrasion sperimentałe serta.

La matèria oscura no ła ga da vegner confondesta co ła difarente ipòteze che ła va soto del nome de enerzia oscura.