Кууалэ-Лумпур

Мэлайзием иглобалкъалэу зэрыщыту абы еубыд щӀыпӀэу 243км² щӀигъурэ цӀыху милуанрэ мин щиблрэ тощӀрэ пщӀым нэгъунэ щыпсэуэ. Кууалэ-Лумпурышхуэрамэ (иджыри Кланг кӀэйуэ доцӀыху) ар къалэ агломерацэшхуэ мэхъу жылэдэсыу милуаниым нэблагъэу. Ар нэхъ псынщӀэу хэхъуэ Ипщэ-КъуэкӀыпӀэ Азие къалэхэм ящыщ зыщ, экономикэмкӀи, жылэдэсымкӀи.

Къалэ Кууалэ-Лумпур мэл.-бз. Wilayah Persekutuan Kuala Lumpur джауи:كوالا لومڤور ин-бз. Federal Territory of Kuala Lumpur хъут.-бз. 吉隆坡联邦直辖区 там-бз:கோலாலம்பூர் Нып Дэмыгъэ Къэрал МэлайзиэМэлайзиэ Штат Федерал щӀыналъэФедерал щӀыналъэ Кординатхэр 101°42′00″ в. д. / 3.159722° с. ш. 101.7° в. д. (G) (Я)3.159722, 101.73°09′35″ с. ш. 101°42′00″ в. д. / 3.159722° с. ш. 101.7° в. д. (G) (Я) Къалэм инахъыщхьэр (Мэрыр) Nor Hisham Ahmad Dahlan Щыхалъхьар [[1857]] Хьэблэ  1972 гъэм ФокӀадэм и 1-нэ И инагъыр 243 км² Ӏувагъыр 6891 км²/цӀыху Агломерациэ 7780301 Этнохоронимыр куалалумпурхэр Зэманыгъуэр [[UTC+8 MST]] Почтэ индексыр 50000-60000 Автом и кодыр V, W (Таксим нэмыщӀ адрес транспорту хъуам) Официал сайтыр http://www.dbkl.gov.my/

Кууалэ-Лумпурыр Мэлайзием ищэнхабзэ-, финанс-, иджыкӀыи экономикэкупсэщ. Абы нэмыщӀ Мэлайзием ихасэмрэ ипащтыхьымрэ (Лъэпкъыгъэ Уардэунэ) яунэщ. Зэм къалэм иӀыгъащ федерал лэжьыгъэ ӀэнатӀэмрэ хеящӀэ ӀэнатӀэмрэ яунэхэр, ауэ 1999-нэ гъэм Путраджае ягъэӀэпхъуащ ахэр. ТӀом щыгъуэми абыхэм щыщ къудамэхэр къыздынэсым Кууалэ-Лумпур къыдэнащ.

Кууалэ-Лумпурыр Мэлайзием ифедерал щӀапӀищым язщ Мэлакка хытӀыгуныкъуэм икъуэхьэпӀэ Ӏуфэм дэт Селангор штатым икӀуэцӀым хэубыдыкӀауэ щытщ. 1990 гъэхэм щыщӀэдзауэ къалэм игъэхьэщӀащ лъэпкъ зэхуакухэу спорт, политикэ, щэнхабзэ зэхьэзэхуэхэр. Яужьре декадэхэм Кууалэ-Лумпурым хуабжьэу зиужьащ; абы изиужьыныгъэм игулъытэу, исимволу къыдэнащ къалэм дунепсом нэхълагэдыдэу тет Батэгъэ ЗэтӀолъхуэныкъуэхэр.

Кууалэ-Лумпур иӀэщ гъуэгу системэ убгъуа публик транспорткӀэ узэщӀауэ, цӀыхубэ къалэ транзит (MRT), Метро псынкӀэ (LRT), ЩӀэх КъешэкӀ Отобус, Монорельс, агломерацэм ищӀыпӀэпхыдзахэр зыпызыщӀэ гъущӀгъуэгу, КхъухьлъатэтедзапӀэм кӀуэ Экспресс. Кууалэ-Лумпурым дэтщ дунепсом нэхъиндыдэ тыкуэнипщӀым ящыщ щыр, аращи туризмрэ щэхуэнкӀэ къалэ пашэхэм ящыщ зыщ.

Кууалэ-Лумпурыр Economist Intelligence Unitым и Дунейпсо псэуакӀуэ рейтингымкӀэ иубыдащ дунем и 70-нэ увыпӀэр, ауэ Ипщэ-КъуэкӀыпӀэ Азием 2-нэу щытщ СингэпӀурым иужькӀэ. EIU-м и Къалэ Хъума ИндексымкӀэ дунем къалэнэхъхъумадыдэхэм я 60-м щиӀыгъщ 31-нэ увыпӀэр. Кууалэ-Лумпурым йоджэ КъалэтелъыджэщӀиблым язкӀэ, абы нэмыщӀ Тхылъхэм яДунепсо Къэлащхьэ къэлэныр 2020-нэ гъэм УНЕСКО-м иунафэкӀэ зырихьэнущ.

Тхыгъэ нэхъышъхьэ: Кууалэ-Лумпурым итхыдэ

 

ЦӀэм икъежьапӀэр

Кууалэ-Лумпурым мэлеибзэкӀэ къикӀыр 'зыхэлъэдапӀэ утхъуа'; kuala жиӀэмэ 'пситӀ здызэхуэзэр' жиӀэу аращ, нэгъуэщӀыу Ӏестуарий, lumpur жиӀэмэ 'ятӀэпс', жи. КъазэрыщыхъукӀэ ицӀэм иӀэщ иджыри зы тхыдэ ар Сунгай Лумпурым (псы утхъуа) къытехъукӀауэ; ар тхыдэм хыхьащ 1820-нэ гъэм Sungei Lumpoor Клангыпсым ипщэм нэс гъуху къыздыщӀах жылагъуэ нэхъ лъэщу щытауэ. Гурыщхъуэ къызыхэкӀыр, Кууалэ-Лумпурыр здэщылъ щӀыпӀэр Гомбакыпсыр Клангыпсым здыхэлъадэращи, хуэгъэфэщауэ КӀуалэ-ГомбаккӀэ еджэнхуещ, сытым щхьэкӀэ жыпӀэмэ Ӏэстуариир зызейр Гомбакыпсыращ, здыхэлъадэр псы нэхъинщ. Абы едауи къахокӀ, Сунгай ЛымпӀурыр езыр Гомбакапсырауэ, аращи абы иӀэстуарийр Къалэм цӀэр иритауэ, абы нэмыщӀ, зэрыжаӀэмкӀэ, Сунгай-ЛымпӀурыр нэгъуэщӀ псыхъуэцӀыкӀуу щытщ, Гомбакыпсыр Клангым ихэлъэдапӀэм килэметритӀ хуэдизкӀэ нэхъ ипщэу, е Бату БгъуэнщӀагъхэм ящхъэрэкӀэ щыӀэ щӀыпӀэмкӀэрагъэнщ.

Абы игущӀыӀужкӀэ мыпхуэдэ хъыбари къагъэунэху а щӀыпӀэм Pengkalan Lumpur (ятӀэ тӀысыпӀэ) цӀэ зырихьауэ Клангым Pengkalan Batu («нывэ тӀысыпӀэ») цӀэр зэрызырихьам хуэдэу, ауэ Кууалэ-ЛумпуркӀэ зырахъуэкӀыжауэ. Иджыри зы гугъэ щыӀэщ ар кантон lam-pa псалъэу щытауэ, 'псыпцӀэ мэз' е 'мэз фа' жиӀэу къикӀыу. Ауэ абыхэм ящыхьэт иджырей щӀэныгъэм щыӀэкъым, сэмэркъэу къекӀуэкӀ фӀэкӀа. Къалэм ицӀэр псалъэжь гуэрым къыхэкӀауи щытыгъэнщ.

Япэре зэманым

 

Кууалэ-Лумпур къалэри ицӀэри къыздежьар наӀуэу щыткъым. 1860-нэ гъэхэм иджыре къалэм км-16 хуэдизкӀэ ищхъэрэкӀэ Сылангорыпсым ипщэкӀэ хъут шахт лэжьакӀуэхэр гъухумывэ къыщӀахыу щытащШаблон:Sfn , абы иужькӀэ 1860-нэ гъэхэм нэмысу Суматрэ къикӀауэ Мэндайлингхэр щылэжьащ Улу Кланг къыщӀэхыпӀэхэм Рэджа Асалрэ Сутан Пуасэрэ япашэу, аращи Суматрэхэрауэ къыщӀэкӀынщ Клангыпсым ипщэкӀэ дэтӀысхьахэтыр е-19-нэ лӀэщыгъуэм ипэхэм, нэхъапэнкӀи хъунущ. ИпэщӀэдзапӀэм къалэ хъун ипэ, Кууалэ-Лумпурыр хьэблэцӀыкӀуу щытащ, унэ зытӀущрэ тыкуэн зытӀурэ нэхъ дэмытыу. Кланг тхьэмадэу Рэджа Абдуллах бин Рэджа Джэфар икъуэшыу ЛыкӀут Жэмэхьэтым ирэджам идэӀэпыкъуэгъукӀэ Мэлаккэ хъут дэжыгхэм ахъшэр къыхидзауэ хъут шахт лэжьакӀуэхэр къищтащ мыбде шахтыщӀэхэр къызэӀуихын имурадыу. ЛэжьакӀуэхэр техьащ а щӀыналъэм, адэкӀэ лъэсу дэкӀащ Ампанг нэс, япэре шахтыри абде дыдэм къызыӀуахащ. КхъухькӀэ гъужмылэри, зэрылажьэ Ӏэмэпсымэри, гъухумывэри къызэрепшэкӀыфынутыр Кууалэ-Лумпур нэс къудет, адэкӀэ кхъухьхэр зэрыземыкӀуэм къыхэкӀыу КӀуалэ-Лымпяурыр къэхъуащ гъуху шахтхэр щызымыгъащӀэ купсэу.

 

Япэ шахт лэжьакӀуэхэр техьэгъуэм кужду илӀыкӀами, гъухум куэд федэуэ къыхахат, иджыкӀии нэхъри лэжьыгъэм зиубгъуат. Япэреуэ гъухур ягъэӀекспортащ 1859-нэ гъэм. А уахътэ дыдэм Сутан Пуасэ Ампанг ипэмыжыжьэу ищэнщэхуэн Ӏуэхур иригъэкӀуэкӀт. Гъуху къыщӀэхыным тегушхуа къалэм нэхъри зиужьу здащӀидзар Бэзэрыжь утыкум щыщӀэдзауэ Ампангти, Пудути, Батути, Пыталингрэ Дэмэнсарэрэ нэгъунэ гъуэгухэр дэкӀыу. Гъухур къыщӀэзых гупхэр зыр зым теуэу щӀадзащ, нэхъшахтыфӀхэр къазэууну яужь итхэу. Хъут жылэм япашэхэм «Капитан Сина» титулыр къыхуагъэфэщэу щӀадзащ, япэреуэ Кууалэ-Лумпурым икапитан титулыр зырататыр Хиу Сьют, нэхъапэ дэжыгхэм ящыщ зыт. Кууалэ-Лумпур пасэм ищӀыхь зиӀэ, изиужьыныгъэм куэду хэзылъхьахэм ящыщщ Хьэжы Мухьэмэд ТӀэхьир, Дато Даганг (дэжыгхэм япашэ) щӀыхь зылъысар, Суматрэм щыщ Минангкабау жылэр, а щӀапӀэхэм тыкуэн зыӀыгъарэ табак зыгъэкӀахэмрэШаблон:Sfn, абыхэм щыщ Дато Сати, Утсман Абдулла, Хьэжы Мухьэмэд ТэӀиб, Кампунг Бару изиужьыныгъэм куэд хэзылъхьахэр.

Иджырей Кууалэ-Лумпурым икъежьапӀэ

 

Пасэрей Кууалэ-Лумпурыр куэдыу гугъу ехьащ социалрэ политик бэлыхьым теухуауэ, унэхэр, ухуагъэхэр мафӀэсым хуэтыншт, зи къабзэныгъэм, сэнитар щытыкӀэм хущыщӀэм уз куэд къыщыхъет, псыдзэм игъэшынэт. Къалэм икъежьапӀэр тохуэ Сылангорым къыщыхъуа граждан зауэм, Яп Ах Лой Капитаныр Тенгку Кудиным гъусэ хуохъу, абыхэм къезауэ гупхэр Махди пащтыхьым кӀэщӀоувэ. Раджа Асалрэ Сутан Пуасэрэ Махди пщым илъэныкъуэр къащтэри, 1872-нэ гъэм Кууалэ-Лумпурыр яубыдри мафӀэсым ирагъэхьыпэ. Яп Ах Лой Кланг зыщегъэпщкӀури, дзэщӀэ зырегъэпэщ, Пахангым къикӀа зауэлӀхэм яфӀыгъэкӀэ Кууалэ-Лумпурыр еубыд. Зауэ, тало узым икъэлыдыныгъэ, нэгъуэщӀ бэлэхьхэм яягъэкӀэ къалэм изиужьым къикӀуэтыу щӀидзащ. ЦӀыху куэд къалэм къыщӀэкӀуэсыкӀат. Къалэм идэхуэхыныгъэр 1879-нэ гъэ нэс екӀуэкӀт гъухум иуасэр дырагъэхуеиху. 1881-нэ гъэм икӀэм къалэр псыдзэм мызэу ихьащ, А гъэ дыдэм ЩӀышылэм мафӀэсым зэрихьам къыкӀэлъыкӀуэу. Абы яужт къалэр мызэу мытӀэу зыблаухуэкӀащ, Яп Ах Лой иерыщыгъэм ифӀыгъэкӀэ.