Asụsụ Naịl-Sahara bụ ezinụlọ a na-atụ aro maka asụsụ Afrịka nke ihe dị ka nde mmadụ iri asaa na-asụ, ọkachasị n'akụkụ elu nke osimiri Naịl, gụnyere Nubia nke akụkọ ihe mere eme, n'ebe ugwu nke ebe isi mmiri abụọ nke Naịl zutere.
Asụsụ ndị a na-agafe mba iri na asaa dị n'ebe ugwu Afrịka: site na Algeria ruo Benin n'ebe ọdịda anyanwụ; site na Libya ruo Democratic Republic of the Congo n'etiti; na site na Ijipt ruo Tanzania n'ebe ọwụwa anyanwụ.
Dị ka aha ya na-egosi, Nilo-Sahara bụ ezinụlọ nke ime obodo Afrịka, gụnyere nnukwu Naịl Basin na Central Sahara Desert. A na-ahụ asatọ n'ime nkewa ya (ewepu Kunama, Kuliak, na Songhay) na mba Sudan na South Sudan nke oge a, ebe Osimiri Naịl na-aga.
N'akwụkwọ ya The Languages of Africa (1963), Joseph Greenberg kpọrọ otu ahụ aha ma kwuo na ọ bụ ezinụlọ mkpụrụ ndụ ihe nketa. O nwere asụsụ ndị a na-etinyeghị na Niger-Congo, Afroasiatic ma ọ bụ Khoisan. Ọ bụ ezie na ụfọdụ ndị ọkà mmụta asụsụ akpọwo phylum ahụ "Greenberg's wastebasket", nke o tinyere asụsụ niile na-abụghị nke Afrịka, ndị ọkachamara ndị ọzọ n'ọhịa anabatala ya dị ka echiche na-arụ ọrụ kemgbe nhazi Greenberg. ọkà mmụta asụsụ -anabata na ọ bụ ihe ịma aka iji gosipụta mana na ọ na-ele anya dị ka ihe na-ekwe nkwa ka a na-arụ ọrụ ndị ọzọ. [1] [2] [3]
A na-eme atụmatụ na ụfọdụ n'ime ìgwè ndị mejupụtara Nilo-Sahara tupu oge Neolithic nke Africa. ọmụmaatụ, a na-eme atụmatụ na ịdị n'otu nke Eastern Sudan dịkarịa ala na puku afọ nke ise BC. N'ihi ya, ịdị n'otu nke mkpụrụ ndụ ihe nketa Nilo-Sahara ga-abụ nke ochie ma bụrụ nke oge Upper Paleolithic. Asụsụ mbụ e dere ede nke jikọtara ya na ezinụlọ Nilo-Sahara bụ Old Nubian, otu n'ime asụsụ ndị kasị ochie e dere ede n'Africa, nke e dere site na narị afọ nke 8 ruo nke 15 AD.
Otú ọ dị, ndị ọkà mmụta asụsụ niile anaghị anabata usoro nkewa a buru ibu. Glottolog (2013), dịka ọmụmaatụ, mbipụta nke Max Planck Institute na Germany, anaghị anabata ịdị n'otu nke ezinụlọ Nilo-Sahara ma ọ bụ ọbụna nke alaka Eastern Sudan; Georgiy Starostin (2016) n'otu aka ahụ anaghị anabata mmekọrịta dị n'etiti alaka Nilo-Dahara, ọ bụ ezie na ọ na-ahapụ ohere na ụfọdụ n'ime ha nwere ike igosi na ha nwere njikọ ozugbo arụchara ọrụ nrụzigharị dị mkpa. ka Güldemann si kwuo (2018), "ọnọdụ nyocha ugbu a ezughị iji gosipụta echiche Nilo-Sahara. "
Ezinụlọ ndị mejupụtara Nilo-Saharan dịgasị iche iche. Otu njirimara bụ usoro ọnụọgụ atọ, nke Blench (2010) kwenyere na ọ bụ nsonaazụ nke usoro nhazi aha aha protolanguage. Mgbasa nke ezinụlọ nwere ike igosipụta mmiri oge ochie Sahara na-acha akwụkwọ ndụ akwụkwọ ndụ n'oge oge mmiri ozuzo nke Africa tupu Ihe omume 4.2-kilo afọ, mgbe ọzara ahụ dị mma karịa ka ọ dị taa.
N'ime asụsụ Nilo-Sahara bụ ọtụtụ asụsụ nwere ọ dịkarịa ala otu nde ndị na-asụ ya (ọtụtụ data sitere na SIL's Ethnologue 16 (2009)). N'usoro na-agbadata:
Sahara na-ejikọta na ndị na-achị Alaeze Ukwu Gao sultanates dị ike nke na-achịkwa mpaghara ahụ dịka Gao Empire, ịbụ alaeze Songhai kachasị ukwuu nke na-ejikarị Sahel, West Africa, Sahara / Maghreb na Central Africa, alaeze Kanem-Bornu na Central Africa
Nkọwa okwu ndị bụ isi na alaka dị iche iche nke Nile-Sahara:
Rịba ama: Na mkpụrụ ndụ tebụl nwere slashes, a na-enye otu ụdị tupu slash, ebe ụdị otutu na-eso slash.
Asụsụ | anya | ntị | imi | ezé | ire | ọnụ | ọbara | ọkpụkpụ | osisi | mmiri | Iri nri | aha |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Proto-Nilotic | * (k) ɔŋ, pl. * (k" ɔɲ | *Itinye | * (q) ume | *kɛ-la (-c) | *ŋa-lyɛp | * (k) ʊt̪ʊk | *käw | *kɛ-ɛt, *kɪ-yat | *pi (-ʀ) | *ɲam | *ka-ʀin | |
-Jebel[1] | **ed ~ *er | **si (di ~ gi) | **ɲi-di | **kala-d | **udu | **k-afa-d | ** (g-) am- | **kaca | **cii ~ *kii | **ɲam | (siigə, saag) | |
Egwu | N'ihi ya, ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ "Caz" | __ibo____ibo__ Ọ bụ n'ebe ahụ ka a na-eme | __ibo____ibo__ Akpịrị ọnụ | awɪ̀s / kɛ́́́̀ʔ | Mọntịlọntị | Ebe a na-akpọ k (w) | Ụwa na-adị | àmɪ̀s / kɔ́maʔ | Melekọnɪ́s / Melekọn | múŋ | láma | Kalịngụ, Kalịngị |
Proto-Daju | *aŋune / *aŋwe ~ *aŋun | *wunute / *wunuge | *mu-ne | *ɲɣte / *ɲɣke | *ɲabire / *ɲabirta | *ikke / *ikku | *tamuke | *ŋai / *ŋayu | *ewete / *ewe | *ma- | *si- | *mmụọ ozi / *angu |
Kadugli (Asụsụ Tala) [1] | ayyɛ / iyyɛ | Nasɔ / Isinɛ́ | Amber-Nigáŋg-árɔk | t̪- / iŋŋini | áŋdáɗuk / ni- | Ninyɔ / Nginíínɔ | ariid̪ʊ | t̪i Treeba / Kuba | Faub / nááfa | Isii | Oori | ɛɛrɛ / nigirɛɛnɛ |
-Northern Eastern Sudan [1] | *maɲ | *ɲog-ul | *em-u | * ọ bụ ya | *ŋal | *ag-il ~ *ag-ul | *ug-er | *kɛs-ɛr | *koɲ-er- | *mban | *kal- / *kamb- | * (ŋ) ɛr-i |
Nara | no, nòò / no-ta, nóó-ta | Gị / Gị | Demo, dəmmo, Damo, Domo | nɪ̀hɪ̀ / nɪ̀t-tá; nèʃɪ̀ / nèʃá | hàggà, àggà, aàdà, hàdà | aùlò / aùl-lá; agi-ta | kitto, kɪ̀tó | Katụ, Kátɪ́ / Ketta, K冲突 | tüm, tûm; kè́l | emba, mbà | kal, kál, kár | ade, na-aga n'ihu |
-Nubian [1] | *maaɲ, sg. *miɲ-di | *ugul (-e), sg. *ugul-di | ? | *ŋil, sg. *ŋíl-di | *ŋal, sg. ŋal-di | *agil | *ùg-er | *ịkụ ọnụ, sg. *kisir-ti | *koor, sg. *koor-ti | *es-ti | *kal- | *er-i |
-Taman [1] | *me-ti, pl. *mVŋ | * (ŋ) usu-ti (sg) | *eme, sg. emi-ti (sg.) | *ŋesi-t (i), pl. *ŋes-oŋ | *nri | *auli | *agi | *kei-ti, pl. *kei-ŋ | *gaan; *kiɲe (-ti) (?) | *kal /*kaal | *ŋan- | * (ŋ) aat, pl. * (ŋ), ari-g |
-Nyima [1] | *a-V | *ɲịlị | * (o) mud̪- (?) | *ŋil- | ? | *ŋàl- | *ịkpọ | *amV | *t̪uma | *bɔŋ | *t̪a̍l- / *ta̍m- | |
-SW Surmic [1] | *kɛɓɛrɛ (pl.) | *it̪t̪at | *ʊŋɛtʃ (?) | *ɲiggɪtta | *ʌgʌt | * (k) -ʊt̪t̪ʊk | *ɓɪj- | *Nke a na-akpọ | *Kọgụgụ | *maam | *ɗak- | *ịdaara |
-SE Surmic [1] | *kabari | *ɲabi (?) | *giroŋ | *ɲigidda (?) | *kat | *tuk- | * Akwụkwọ ndụ akwụkwọ ndụ | *giga (?) | *Nke?) | *ma | *sara | |
-Kuliak[1] | *ekw, pl. *ekw=ẹk | *beos, pl. *beosẹk | *nyab, pl. *nya nhụ | *ɛd-eɓ | *ak, pl. *akẹk | *seh | *ịkụ | *ad, pl. *ad=is | *kywɛh | *yed, pl. *yedẹk | ||
Shabo | Ọ bụ | k'iti | sonɑ | k"ɑu | hɑndɑ | Akụkọ ifo | dɑmo | emɑhɑ; egege | K"n'ihi na | Iyiː | Mmetụta | |
Ongota | ˈʔaːfa | ˈwoːwa | ˈsiːna (onye a gbazitere?) | ʔitiˈma | ʔɑdabo (onye a gbazitere?) | ˈʔiːfa | 'mitʃa (onye a gbazitere?) | 'hɑntʃa | ˈtʃaːhawa | ʔeˈdʒak | 'miʃa | |
-Sara-Bongo-Bagirmi[1] | *kamɔ; *kamu; *kama | *imbi; *EmbE; *mbili; *mbElE; *imbil-; *EmbaEl- | *Samɔ; *Samu; *Somu; *kanu; *__kon____kon____kon__; *kVnV | *kanga; *nganga | *Otu ihe jikọrọ ya na ya | *tara | *manga; *masu; *mVsV; *nɖuma | *Kinga; *Kunga; *Kingo | *Kaga | *mEnE; *mAnɛ; *mani | *OɲO; *ɔɲɔ; *VɲV | *Ike; *Ike |
-Mangbetu [1] | *mwɔ̀ | *bɪ́ | *amɔ̀ | *kɪ́ | *kàɖrà | *tí (Rorỳ) | *ebe ahụ | *Roh | *kɪ́rɪ́́́́̀ | *gwò | *Lị nke ukwuu | *kɛ̀lʊ̀ |
Mangbutu | owékékí | Ubi | tongi | ojiji | kedru | Utili | koto | ikpi | okpa | Uwɛ | Afọ | a na-eme ka ọ dị |
Bale | Uzo nke Uzo | bi | ndǔ̱tú̱ | kú | da | tso | Njikọ | kpalakwukwu | tsú | cû | Wyɔ | ngbá / nzú |
Ndru | nikpu | Isiokwu | Ọdịda Anyanwụ | ku | da | tsu | azû | kpá | ítsú | ǐɗá | ɲú | óvôná |
Ma'di (Uganda) [1] | mī | bi | Ọdịdị | ee | Ọ bụ otu onye | gị | Arɪ́ | Ọrịa | kwɛ | Ugboro abụọ | ɲā | rú |
Birri | Mọ; Mọ | nvö; nvu | ọkụ; ọkụ ọkụ | Isi | ìnɖrɔ́; ìnɖrá | tyi (di) | Ọkpụkpụ | Ọ bụ n'oge a | kpi; kpɪ | wu | Obi | iri |
Ọ dị ọhụrụ | Ọrịa na-esi ísì ụtọ | mbímbi | uŋú | ʃɛ́ʃɛ́́ | ndjindja | - | srama | Ibi | kpikpi | Ebee ka ọ dị | Oʃɔ́ | diri |
Dongo | mómu | mbimbi | ʔɔŋu | Cẹ̀cẹ̀ | ndjándja | - | Ọọs | kpọkpŏ | kpikpi | Ebee ka ọ dị | l-ọc (ic) | diri |
Aja | iɲi | mimbi | múmú | uku | ndindyi | - | eji | gbäbí | cící | figua | aɲ | kiri |
Kunama | wà | Ọ bụ n'oge a ka a na-eme ya | bóbòˈnà | aka | ŋee | Ọ bụ n'ihi ya | Agba na-aga | sàŋˈgà | èˈlà | Mbaa | ˈìŋ (na) | 'kiidà |
Berta | aře | Iile | amúŋ | ndu-fuudí | hala | n'ihi | k'aβa | K'aara | Ị bụ"ọ | fɪ'ri | Ọdịda Anyanwụ | huu (= ụkwụ) |
Gumuz, Northern | kʼwácá | ts'ea | Ndị Íta | kʼósa | k'ót'á | ya | Maχá | ʒákwá | ɟá | aja | sa | ts'ea |
Proto-Koman | *D̪E | *cʼɛ | *ʃʊnʃ | *ʃE | *lEtʼ̪a | *tʼ̪wa | *ọ bụ; *ọ bụ | *ʃUImakʼ | *Ọ bụ ihe a na-eme | *jiɗE | *ʃa; *kʼama | *D̪uga |
Gule | Yan | ĭgŭn | fufŭn | ŏdāīān | wāīdjo | wŏt | āī | |||||
Gule | Yan | igă̄n | fufan | adad n'oge gara aga | ĭten | ai | ||||||
Amdang (Kouchane) [1] | ma ọ bụ | Dili, kiliŋge | gʊrnɑ | Akụkọ ifo | Ọnyà: | sɪˈmi | tʃoː | dʊrtu | Oge ị ga-esi na ya | Anyị | zɑm | tʃuluk |
Proto-Maba | *kàSì-k | *Majọ | *sati-k; *sàdí-k / *sadi-ɲi | *delemi-k | *Fari-ŋ | *ta-k / *ta-si | *-na- | *milli-ik | ||||
Maba | kàʃì-k/-ñi | koi-k | boiñ | sati-k | Delmi-k | kan-a/-tu | arii | kàñjí-k | soŋgo-k | N'ihi ya, ọ bụ | afọ | mịlị-i/-ee |
Mimi nke Decorse | onyinyo | feɾ | fir | ɲain | ɲyo | ya | engi | ɲyam | ||||
Kanuri | shîm | Akụkọ banyere ya | Khamnza | O nwere ihere; o nwere ike ịbụ | Mkpụrụ osisi | Ebe a na-akpọ | Ogwe osisi | shíllà | Kpatka | njî | N'ihi ya, ọ bụ | cû |
Zaghawa | ya | Kέbέ | ee | màrgiː | tàmsiː | Áá | Ugwu | Uru | Ọchịchị: | bi | sε:gì | na-etinye aka |
Dendi | Mọ | Haŋŋá | nwa ọhụrụ | hynydyè | Ọ bụ n'ebe ahụ ka a na-akpọ | Meè | kpíʀì | biʀí | gị | Ọ bụ mgbe ahụ ka a na-eme ya | ŋwáà | Maà |
Tadaksahak | mó | Haŋga | t-í-nʒar | Ọ bụ-ʃan | ndị dị n'Ireland | m ka | kud-én | biido | tugúdu | Aryan | ŋá | Man |
Na Sahel na East Africa, ndị na-asụ Nilo-Sahara na-ejikọta na ndị na-achị Alaeze Ukwu Gao sultanates dị ike nke na-achịkwa mpaghara ahụ dịka Gao Empire, ịbụ alaeze Songhai kachasị ukwuu nke na-ejikarị Sahel, West Africa, Sahara / Maghreb na Central Africa, alaeze Kanem-Bornu na Central Africa. [citation needed]
Ndị Tutsi na-azụ anụ na Ndị Rutara nke nnukwu ọdọ mmiri bụkwa ndị nna Nilotic ma duzie alaeze dị ike nke Rwanda, alaeze Burundi, alaeze Bunyoro, alaeze Kitara, alaeze Toro, alaeze Buganda, alaeze Karagwe, na alaeze Rwenzururu. bụ ezie na ndị a guzobere na ndị Bantu nke ha si na ya nabata asụsụ ahụ, ha echebewo ọzụzụ ehi nke ndị Nilotic.
Na Sahel na East Africa, ndị na-asụ Nilo-Sahara na-ejikọta na ndị na-achị Alaeze Ukwu Gao sultanates dị ike nke na-achịkwa mpaghara ahụ dịka Gao Empire, ịbụ alaeze Songhai kachasị ukwuu nke na-ejikarị Sahel, West Africa, Sahara / Maghreb na Central Africa, alaeze Kanem-Bornu na Central Africa.
This article uses material from the Wikipedia Ìgbò article Asụsụ Naịl na Sahara, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Ọdịnaya dị n'okpuru CC BY-SA 4.0 belụsọ na edere ya otú ọzọ. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Ìgbò (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.