Tĩpa'ã

Ojekuavéva kóicha jave ningo hu'u, ahy'o rasy, tĩsyry ha akãnundu, hi'arekatuete 7 térã 10 ára pukukue, katu heta jey avei hi'are mbohapy arapokõindy. Oĩ amo 200 víru rupi ikatúva ñanembohasy tĩpa'ãgui, katu umi ojekuavéva hína rrinovíru.

Tĩpa'ã
Rhinovirus rete, víru oñembohasyvéva tipa'ãme
Sinónimos
Tĩsyry Resfriado Resfrío
Pohano rehegua
[editar datos en Wikidata]

Ñane pytuhẽ rape ñembyai oñemohenda moõitépa ñande rete rehe opokógui mba'asy. Hetave jey, tĩpa'ã ombyai tĩ, ahy'o, tĩngua. Umi oñeñandúva oiko ñande rete oñemombarete rupi mba'asýpe ha ndaha'eivoi oñembyaire umi tejido víru rupi. Ikatu ojejoko ojejepohéiramo hekópe, avei oje'e ojeporúramo jurumbotyha oikoiteha avei.

Tĩpa'ã ndaikatúi ojejoko, hákatu ikatu oñepohãno mbeguekatu. Ko mba'asy heta oĩva yvypóra apytépe: kakuaa hasy mokõi térã mbohapy jey ha mitã katu hasy poteĩ térã pakõi jey, ary pukukuépe. Ko'ã mba'asy oiko yvypóra apytépe ymaite guive.

Resfrío ojehechakuaa oĩ rupi hu’u, tĩsyry ha tĩpa’ã ha ahy’orasy. Oĩ jey tajyguerasy, kangypa, akãrasy ha karuse’ỹ. 40% jey katuete oĩ ahy’orasy, ha 50% oĩ hu’u ha tajyguerasy. Kakuaa naiñakãnundúi, hákatu mitã iñakãnundu. Hu’u resfrío pe ivevyive ndaha’éi influenza peguáicha. Hu’u ha akãnundu katuete he’ise kakuaa orekoha influenza, ojojoguaiterei mokõive mba’asy. Umi virus ojapóva resfrío común avei ikatu ojapo mba’asy oñeñandukuaa’ỹva. Tĩsyry ikatu hesakã, sa’yju térã sa’yky ha péva nde’iséi mba’eichagua virus-pa ojapo infección.

Mba’éichapa oho hese

Resfrío oñepyrũvo ningo katuete pe máva hete kane’õ rasypa, iro’y, iñatĩa ha iñakãrasy. Upe riremínte oñepyrũma itĩsyry ha ihu’u. Oñeñandúetéva resfriope ikatu ojekuaa 16 aravo rire ha oñepyrũ imbareteve mokõi térã irundy ára rire. Jepivérõ, pokõi térã pa ára rire opaitéma,ha katu upéicha avei hi’arekuaa mbohapy arapokõindy. Amo 35-40% mitãnguéra apytépe, hu’u hi’are jepi pa ára térã, ha 25 árarasa 10% rupi.

Virus

 

Resfriado común ningo hína peteĩ infección virus-kuére ojeguerekóva ñane pytyhẽ rape yvateguáre. Pe virus hetaitevejey oporombohasýva hína pe rinovirus (30–80%) ojeheróva, peteĩchagua picornavirus amo 99 serotipos hesegua rupi ojeikuaáva. Ambue oguereko: coronavirus (10–15%), influenza (5–15%), parainfluenza, virus sincitial yvypóra pytuhẽ rehegua, adenovirus, enterovirus, ha metapneumovirus. Heta jey ndaha’éi peteĩ virus añónte oĩva, hetave peteĩgui. Oñondivepaite, ojoaju amo 200-ichagua virus resfrío-kuéra rehe.

Mba’éichapa ova

Virus resfrío comun rehegua ovakuaa mba’e ky’a oúva yvytúre rupive (aerosol ojeheróva), ojepoko térã ojejáramo hasýva tĩsyrýre, upéicha avei ojeporúramo tembipory hasýva oiporupyre. Ko’ágã meve ndojeikuaái gueteri mávaitéva rupivépa, ko’ãva apytégui, oguerova pya’evéva mba’asy. Virus-kuéra ikatu oikove areterei ñande jerére ha mayma tapicha ikatu oguereko ipo, hesa térã itĩme, ha upépe oñepyrũ oñeinfecta ypy. Mitã rekoha, mbo’ehao umía rupi, mitãnguéra ikanguýva ha naipotĩguasúiva oĩha oñondivepa, pya’eterei ova komba’asy. Péicha ovávo hese mba’asy, ogueraháma hógape ha orova ambue.Ndojehechaukái gueteri yvytu ojere ha ojeréva umi avión ryepýpe rupive ikatuneha ova ko mba’asy.Ñande rapicha oguapýva hasýva yketére katu ha’ete ku ikatuvéva ova hese mba’asy. Virus oporombohasýva rinovirus rupive, oñeinfectakuaave mbohapy ára oñepyrũ rire oñeñandu mba’asy, upe rire ikangymiẽma.

Arareko

Tavayguakuéra remimo’ã he’i pe máva hasykuaaha resfrío-gui oĩ arehaguére araro’ysã, ama térã araro’ýpe, ha upévare voi ojehero péicha, ro’y España ñe’ẽme oje’ére frio. Ñande rete ro'ỹsãmba ombyaikuaaveha resfrío jaguerekóva ningo peteĩ mba'e ndojeikuaaporãitiva. Heta umi virus oporombohasýva resfrío común-gui apytégui ningo oĩ peteĩ estación ajánte, upévare ojekuaave ára ro'y ha he'õ jave. Heta oĩ oimo'ãva oñeimehaguére are peteĩ tenda oñembotypávape ha ambue tapichágui aguĩ; mitã ou ramóva mbo'ehaógui umía rehe oje'eporãiteséramo guarã. Katu avei, ikatu hína pytuhẽ rape iñambue ha omoporokangyvehaguére. Ñande jere nahe’õguasúiramo virus pya’eve ikatu ova, yvytu he'õ'ỹva ruive ikatúre umi virus oho mombyry mbyryve ha oikove arevekuaa.

Ambue mba'e

Ñepohano oñondivepa, ojejapóva mba'asy resfrío virus oporombohasy rire, tuichaiterei mba'e ojehape joko haguã mba’asy sarambi, ojekuaaháicha mitãkuña térã mitãrusukuéra rehe, hasyvégui ãma manterei ipytyhẽ rapépe. Ambue mba’e ikatúha hína oporombohasy ningo sa'i oñeñepohanóramo. Jekeporã’ỹ ha desnutrición oje’e ojeguerekokuaaha ojeguereko rire mba'asy rinovirus-kuére. Oje’e ikatuha hína upéva opoko pe sistema inmune rehe.

 

Oje'e umi oñeñandúva resfrío-pe, ha’eha hína ñande rete ombohováiva virus-pe. Ñande rete ñembohovai, oiko ojehecha rire mba'eichaguaite virus-pa hína ojeguerekóva. Techapyrã, rinovirus jepivérõ ova oñeimégui oñondive térã ojoypýpe; ojoaju umi receptor ICAM-1 humano mecanismo ojeikuaa’ỹva rupi ombyapuráva mediador de inflamación oiko haguã. Mediador ojapo oñeñandu térã ojehecháva mba’asýpe. Jepivérõ nombyaíri epitelio nasal. Ambueháguio, pe virus sincitial respiratorio (VSR) oike ñandepype jajágui ojuehe térã ojoypýpe térã otykýgui ojeikoha rupi. Upéi oñepyrũ tĩ ha ahy’ópe, ohasa mboyve umi kua ñanepytuhẽha rupi. VSR ombyai ñande pire. Virus parainfluenza rehegua, jeyvérõ omboruru ñane tĩ, ñande hay’o ha bronquio-kuéra. Mitã michĩvape, traque ombyaírõ, ikatu oñandu crup-pe oñeñandúva, ipo’íre ipytuhẽ rape.

Ojehechakuaa haguã infección virus-kuére ñane pytuhẽ rapepegua, ojehecha mba’etépa pe oñeñandúva. Resfrío común ombyai heta jey ñane tĩ, faringitis katu ñande hay’o ha bronquitis ñane pulmón. Upéicharamo jepe, ikatu oĩ heta tenda, maymave ã mba’asy ombyaikuaáva. Resfrío común, jeyvéro ojehero rinitis térã tĩ pa’ã, oñembyaimimívo avei ñande hay’o. Katuete peteĩ hasýva, ijeheguínte ohechakuaa oguerekóva. Heta jey, noñemboykéi pe virus ha ndaikatúi voi peteĩ virus ojehechakuaa oñema’ẽvo umi oñeñandúva añonte.

Ikatu ojejoko hekoitépe virus resfriado rehegua ani haguã ñanderasy chugui. Ojejepohéiva’erã ha ojeiporuva’erà jururehegua. Ha tasyópe katu ojeiporuva’erã guante ha aopuku. Natekotevèi repytu´u térã reñeno ko mba’asýgui ojeikuaaporãitereígui chupe ha avave ndoikuaaporãi mba’ éichaitépa ko mba’asy. Ndaipóri vacuna oikoitéva oĩgui hetaiterei virus pype ha pya’eterei oñemboheta. Upévare hasynunga ojajapo haguã peteĩ vacuna oikoitéva.

Akóinte ojejepojohéi oikoite ojejoko haguã virus resfriado rehegua, ha oikoite mitãnguérape guarã. Ndojeikuaaporãi ojeporúrõ antiviral ha antivacterial ojepohéi haguã-pa iporãve térãpa nahániri mba’asy ojejoko haguã. Ojeporúrõ jururehegua oñeiméramo ambue apytépe oikoite ani haguà mba’asy ovatei ambue rehe; péicharõ jepe ndaipóri mba’eve ohechaukáva upéva añeteha oñeñemombyry haguã. Ojeporúramo suplemento oguerekóva zinc ikatu oikoite sa’ive haguã mba’asy. Oje’úramo akóinte suplemento oguerekóva vitamina C nomboguejýi mba’asy resfriado rehegua, hákatu ikatu omombykyve upe mba’asy.

 

Ko’ágã meve ndojeikuaái guetri pohã ñana térã ambueichagua iporãva oñemboguevi hagua ko mba’asy ojeguereko rire. Upévare, oñepohanóramo, ojao oñembovevuive haguã mba’asýnte. Ikatu hína upevarã, ojepytu’u, ojey’u heta ñande rete oikotevẽháicha, ha jajapogargara jukyry akuvýve, ãva oipytyvõne katuete. Ñepohano rupive ou porãva ñandeve oje’e oikoha efecto placebo rupive.

Oñeñandúva

Ñepohanorã ojeguereko pohãnguéra ojeheróva analgésicos ha antipiréticos simples, ibuprofeno ha paracetamol. Ndojehechaukái gueteri hu’u pohã iporãveha umi analgésico simple-gui ha naiporãioje’uka mitãme, ndojeikuaaporãi rupi ou porãtapa chupekuéra. Ary 2009-pe, Canada ojoko pohã resfrío ha hu’u-pe guarã ñevende, mitã michĩvéva 6 arýgui peguarã, ndojehechaukái rupi iporãha ha ndojekuaaporãi rupi mba’etépepa oporombyaikuaa. Dextrometorfano (peteĩ hu’u poha oñevendeva oimehápente) jeporuvaikue rupi, heta tetãme ojejoko iñevende.

Kakuaávape, ikatu oñembovevuive tĩ syry, antihistamínicos, de primera generación ojeheróva, ñane tĩ rupive jeporu rupive; katu upéa katuete oporomongeparei. Ambue tĩ pa’ã pohanoha hína pseudoefedrina, avei ou porã péicha hasývape. Ipratropio aerosol-pegua ikatu avei ombovevuive tĩ syry, katu naiporãmbái tĩ pa’ãme guarã. Umi antihistamínicos de segunda generación oje’eha, ndaha’éi ku iporãmbáva.

Noñehesa’ỹijo porãi rupi, ndojeikuaái ojeyu heta javépa oporomoñandu porãve térãpa omboguevi mba’asy ñane pytuhẽ rehegua ha upéicha avei ndojeikuaái mba’eve ytaku timbo jeporú rehe. Peteĩ estudio rupive ojehechakuaa pomada mentolado oñemoĩva ñande pyti’áre ikatuha omboguevi’imi hu’u pyhare, tĩ pa’ã ha jeke porã’ỹ.

Antibiótico ha antiviral kuéra

Umi antibiótico ndaha’aéi la ou porãva mba’asy virus-kuére guarépe, upévare naiporãiete voi virus resfrío común rehegua oñemonguera hagua. Oguerekóre efecto secundario, ikatu opombyai, upéicha ramo jepe, akói ojeuka hasývape. Pe sýva ipy’a tarova rupi, heta jey oje’uka chupe antibiótico, upéicha avei pohanohára oipytyvõséramo asýva térã ohape joko haguã mba’e ivaivéva, ikatukuaátava ojejoko antibiótico-pe. Naipóri droga antiviral omonguerakuaáva resfrío común,jepéramo heta investigación ohechauka oĩha umi ou porãtava hasývape.

Ambueichagua ñepohano

Jepéramo oĩ heta ambueichagua ñepohano, científicamente ndoje’ekuaái umíva iporãne haguã. Ary 2010-pe naipóri ohechauka térã he’ikuaáva toje’u térã toñemboyke eíra térã irrigación nasal. Oĩ estudio he’íva oje’úrõ zing 24 aravo oñepyrũhaguépe mba’asy, omonguera pya’eveha resfrío común umi tapicha ndahasyguasúivagui. Umi estudio oĩva ojoavy tuichaitereíre, tekotevẽ ojejapove ambue ojehecha haguã araka’e ha mamoite pevépe iporãkuaa. Vitamina C jeporu resfrío común aja ningo peteĩ mba’e hetáma ojestudiáva, katu ojehupyty’ỹre mba’eve guasu, sa’imimi javénte ojehecha oikoha, ha umi tapicha ojapoitéva ejercicio físico tenda ho’ysãháre umía rehente. Echinacea iporãha ningo peteĩ mba’e ndojekuaaporãmbáiva. Umi pohã orekóva echinacea, ikatu iñambue ojuehegui iporãnguépe. Añetehápe ndojeikuaái ajo-pa iporã. Ni peteĩ jey ejevicheahápe vitamina D ndojejuhúi iporãne haguã.

Resfrío común ningo ikangy, ha opaite jey hi’are peteĩ arapokõindy ajánte. Ivaieterei jave, upéva katuete hina peteĩ tapicha ituja térã iguaguĩetereímavare, térã avei um imitã ha hesãieterei’ỹva rehe. Ikatu oiko infección bacteria-kuére resfrío árima, oporombohasýva sinusitis, faringitis térã otitis aguda-gui. Ojehecha oñeguahẽha 8% rupi akã rasyvaipe (sinusitis) ha 30% rupi otitis-pe oje’eha.

Resfrío común ningo yvypóra mba’asy ojeikuaaitevéva kóva oguahẽ opavave táva oïva ko yvy apérepe. Tapicha kakuaávape, ombohasy jepi mokõi térã po jey paeteĩ ary pukukue ha mitãnguéra katu poteĩ térã pa jey voi peteĩ ary pukukue, (katu umi mbo’ehaópe oikéva, pakõi jey hamba’e voi). Infecciones oñeñandúva, hetaiteve umi tapicha ituja térã iguaĩva rehe, ha’ekuéra sa’ivema voi hesãire.

Jepéramo amo 1950 guive ramo ojeikuaa mba’eichakuépa ñande rasy resfrío comúngui, ko mba’asy oĩmava’ekue voi yvypóra apytépe ymaite ára guive. Oñeñandúva ha iñepohano oñemombe’u peteĩ papiro egipcio Ebers ojeheróvape, jehaipyre pohano rehegua itujavéva ojeikuaáva, ojehaíva siglo 16 AC mboyve. Héra inglés ñe’ẽme, “common cold”, ojeiporu ypy siglo 16 rupi, oñeñandúva ape ojoguatereíre oñeñandúva ñande rete ro’ỹsãmba jave ndive.

Reino Unido-pe, Medical Research Council creó la Common Cold Unit en-pe 1946 jave, ha upépe ojejuhu ypy rinovirus 1956-pe. Ary 70 rupi, CCU ohechauka ñepohano interferones rupive rinovirus infección incubación aja, ojokoha ko mba’asy, katu ndaikatúiojeporu oñemongueraite haguã. Ary 1989 oñemboty ko unidad, mokõi ary ohasami rire ojejapo hague investigación tabletas de gluconato de zinc rehegua ojeiporúva ojejoko haguã resfrío rinovirus-kuére ojeguerekóva, kóva añoite hína pe ñepohano osẽ porãva’ekue ko unidad rembiapo apytépe.

 

Heta hendáre, arapy tuichakue, ndojehechakuaái mba’eichaitépa hepy ha heta viru omongu’e resfrío. Estados Unidos-pe, resfrío común ogueraha 75-100 millones taicha consultas médicas rapykuéri peteĩ ary aja, ha ojehecha upéva ohupytyha térã hepyha amo 7700 millones de dólares rupi opaite ary aja. Umi estadounidenses ohepyme’ẽ 2900 millones rupi pohã oñevendéva oimehápe joguápe ha 400 millones poha receta ári oñevendévare, oñeñandúva oñemonguerapotávo. Un tercio tapicha ohóva pohanohára apytépeguipe, oñeme’ẽ antibiótico, ha upéva ou vai hetápe upéi oikotevẽ añetétavo ko pohã. Oje’e hína amo mitãnguéra estadounidense operdeha amo 22-189 millones ára rupi peteĩ ary aja, resfrío-gui hasy haguére. Kóva ykére oñemoĩrõ umi 150 millones ára tembiapópe ojeperdéva resfrío rupi, viru oku’éva ohasapa 20 millon dólar peteì ary aja. Resfrío común-gui mba’asy rupive, Estados Unidos-pe tembiapo ojeperdéva apytégui,ojejuhu 40 %.

Heta pohã virus oñembohovake haguãma oñeha’ã, katu 2009 peve peteĩnte jepe ndojejuhúi iporãva resfrío común-peguarã. Oñeha’ã hín aojeporu droga antiviral pleconaril hérava, iporãva picornavirus ñemboguevípe, avei droga BTA-798. Pleconaril je’u ojehecha kuri naiporãmbaiha, upévare oñeñeha’ã hína oñeguenohẽvo aerosol rupive oñembochivivi haguã.

Jeporekaharakuéra Universidad de Maryland, College Par ha Universidad de Wisconsin-Madison pegua ojeporeka ha omohenda maymave virus ojeikuaáva oporombohasyha resfrío común-gui.

• Common cold. Basel: Birkhäuser. 2009. ISBN 978-3-7643-9894-1. 

•   Wiki Commons oguereko ta'ãnga Tĩpa'ã reheguaCommons.