I mbitheolaíocht, is éard is beothach nó orgánach (ón Ghréigis : ὀργανισμός, organismos) ann ná aonán aonair ar bith a léiríonn tréithe na beatha.
Is comhchiallaigh é le haghaidh “beathachrutha ” nó "foirmeacha beatha".
Aicmítear orgánaigh de réir tacsanomaíochta i ngrúpaí sainithe mar na hainmhithe ilcheallacha, plandaí, agus fungais ; nó miocrorgánaigh aoncheallacha amhail prótaistigh, baictéir, agus aircéigh. Tá gach cineál orgánach in ann atáirgeadh, fás agus forbairt, cothabháil, agus freagairt éigin ar spreagthaí. Is ainmhithe ilcheallacha iad daoine atá comhdhéanta de go leor trilliúin de chealla a difreáiltear le linn na forbartha ina bhfíocháin agus ina n- orgáin speisialaithe.
Féadfaidh orgánach a bheith ina phrócarót nó ina eocarót. Tá dhá réimse ar leithligh ag na prócaróit - baictéir agus aircéigh. Núicléas cille scannáncheangailte atá mar chomhartha sóirt agus agus bíonn urranna breise scannáncheangailte acu ar a dtugtar orgánaideí (mar shampla miteacoindrí in ainmhithe agus i bplandaí agus plaistigh i bplandaí agus algaí, a mheastar go ginearálta a bheith díorthaithe ó bhaictéir ionshiombóiseach). Is samplaí iad fungais, ainmhithe agus plandaí de ríochtaí na n-orgánach laistigh de na heocaróit.
Meastar líon na speiceas domhanda a beith i raon ó 10,000,000 go dtí14,000,000, agus níl ach thart ar 1.2 milliún díobh doiciméadaithe. Meastar go bhfuil níos mó ná 99% de na speicis go léir, arb ionann iad agus níos mó ná cúig bhilliún speiceas, a mhair riamh, imithe in éag. Sa bhliain 2016, aithníodh sraith de 355 géinte ón sinsear coiteann deireanach (SCD) de gach orgánach.
Bhí an téarma "orgánach" (ón nGréigis ὀργανισμός, organismos, ó ὄργανον, organon, ie "ionstraim, uirlis, orgán mothaithe, braistinte nó imní" ) a nochtadh i mBéarla i dtosach sa bhliain 1703 agus a ghlac an sainmhíniú reatha faoi 1834 (Foclóir Béarla Oxford). Tá baint dhíreach aige leis an téarma "eagraíocht". Tá traidisiún fada ann maidir le horgánaigh a shainiú mar neach féin-eagraithe, ag dul siar ar a laghad go dtí Critique of Judgment le hImmanuel Kant sa bhliain1790.
Is féidir orgánach a shainmhíniú mar cnuasach móilíní a fheidhmíonn mar neach iomlán atá a bheag nó a mhór seasmhach agus a léiríonn airíonna na beatha.
De ghnáth, ní mheastar go bhfuil víris ina n-orgánaigh toisc nach féidir leo atáirgeadh go neamhspleách, ná fás ná meitibiliú.
Is córais chasta cheimiceacha iad orgánaigh, eagraithe ar bhealaí a chuireann chun cinn atáirgeadh agus cineál áirithe éigin inbhuanaitheachta nó marthanais. Rialaíonn na dlíthe céanna a rialaíonn ceimic neamhbheo próisis cheimiceacha na beatha.
Is féidir comhdhúile a chuimsíonn orgánaigh a roinnt ina mhacramóilíní agus i móilíní beaga eile. Is aigéid núicléasacha, próitéiní, carbaihiodráití agus lipidí iad na ceithre ghrúpa macramóilíní.
Aithníodh na feidhmeanna próitéine seo:
Is éard atá i gceist le héadair de fhosfailipidí ná membrane na gceall atá ina bhac, ina bhfuil gach rud laistigh den chill agus a chuireann cosc ar chomhdhúile dul isteach sa chill, agus amach as. Mar gheall ar thréscaoilteacht roghnach an scannáin phospholipid, ní féidir ach le comhdhúile sonracha dul tríd. I roinnt orgánach ilcheallach, feidhmíonn siad mar stóráil fuinnimh agus idirghabhálann siad cumarsáid idir cealla. Is furasta carbaihiodráití a mhiondealú ná lipidí agus toradh níos mó fuinnimh a chur i gcomparáid le lipidí agus próitéiní. Go deimhin, is iad carbaihiodráití an phríomhfhoinse fuinnimh do gach orgánach beo.
This article uses material from the Wikipedia Gaeilge article Beothach, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Content is available under CC BY-SA 4.0 unless otherwise noted. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Gaeilge (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.