مسجدالنبی: مسجدی در عربستان سعودی

به عقیده مسلمانان آرامگاه محمد، پیامبر اسلام در این مکان واقع شده‌است و به حرم محمد یا حرم نبوی نیز مشهور است. مسجدالنبی از زیارتگاه‌های مهم مسلمانان به‌شمار می‌رود.

مسجدالنبی
دین
هیئت حاکمه	أخبار وکالة الرئاسة العامة لشؤون المسجد النبوی
مکان
مکان	عربستان سعودی، مدینه
مختصات	″۶، ′۲۸، °۲۴ شمالی و ″۳۹، ′۳۶، °۳۹ خاوری
معماری
سبک	اسلامی
بنیان‌گذار	منسوب به محمد و صحابه
بنیان‌گذاری	سال نخست ه‍. ق (بر اساس روایت اسلامی)
گنجایش	۶۰۰٬۰۰۰ (۱٬۰۰۰٬۰۰۰ در هنگام حج)
مساحت داخلی	۹۸٬۵۰۰ متر مربع
گنبد(ها)	گنبد خضرا ۱۹۷
بلندی بیرونی گنبد	نزدیک به ۸٫۹ متر (بلندترین گنبد)
مناره(ها)	۱۰
بلندی مناره	۱۰۵ متر

مسجد نبوی مسجدی تاریخی در مدینه است که در شرق شهر مدینه بنا شده‌است. در منابع اسلامی روایت شده این مسجد را محمد در سال نخست هجری و در نخستین روزهای ورود به مدینه به دست خود و به همراهی مهاجرین و انصار ساخت و آرامگاه محمد، که در منزل او واقع بود، پس از توسعه مسجد در آن قرار گرفت.

آهنگ ساخت مسجد

مطابق روایات، پس از پایان بنای مسجد قبا، محمد و مهاجران مکی، در میان استقبال انصار و مدینه، راهی مدینه شد. همهٔ قبایل مسلمان‌شدهٔ یثرب و پیرامونش، ضمن خوش‌آمدگویی به محمد، از او می‌خواستند تا در خانه و قبیله و منازلشان سکنی گزیند، ولی محمد ضمن اظهار مهر به لطف شیفتگان راه و رسمش، انتخاب محل سکونت را به قضای الهی حواله کرده بود. ستور (مرکب)، کنار خانهٔ ابوایوب انصاری زانو زد و محمد آن‌جا مستقر شد و دعایی بدین مضمون خواند:

«رَبِّ اَنزلنی مُنزَلاً مُبارَکاً، وَاَنتَ خَیرُالمُنزلینَ» یعنی «پروردگارا! در فرودگاهی خجسته فرودم آور، و تو بهترین فرودآورندگانی»

ساخت نخستین بنای مسجد

محمد از سهیل و سهل، یا سرپرستشان، یا طایفهٔ بنونجار خواستار خریدن مربد شد تا در آن‌جا خانه و مسجدش را بنا نهد. تاریخ‌نگاران به گواه منابع معتبر هم‌نظر اند که در ساخت نخست مسجد، محمد هم‌دوش با دیگر صحابهٔ بزرگ مهاجرین و انصار، بنا می‌کرده‌است. بیهقی به روایت عبدالله بن عمر که مورد تصریح محمد بخاری در صحیح قرار گرفته، اشارهٔ خاصی می‌کند که: «مسجد پیامبر دارای دیوارها و پایه‌هایی از خشت خام بود و سقفش با شاخه‌های درخت پوشیده و ستون‌هایش تنه‌های خرما بود.»

از دیدگاه الاقشهری، به استناد گفتهٔ عبداللهَ عمر، بنای مسجد در آن روزگار، سه درب داشته‌است: دربی سوی دیوار جنوبی مسجد، دربی به نام «عاتکه» در شمال دیوار باختری -که به باب‌الرحمة مشهور است- و درب سوم همان درب جبرئیل فعلی است که میانهٔ دیوار خاوری مسجد قرار داشته‌است.

روضه نبوی

روضه نبوی یا روضه شریفه یا روضه مبارکه به مکانی در ناحیه جنوب شرقی مسجد و فاصلهٔ میان آرامگاه محمد و منبر او است که طول آن ۲۲ متر و عرض آن ۱۵ متر است. در این مکان که با فرش سبز رنگی پهن شده‌است و آرامگاه، منبر و محراب در محدودهٔ آن قرار دارند. این مکان برای مسلمانان به علت سخنی از محمد مکانی مقدس و پر فضیلت است.

محمد در مورد این مکان گفته‌است:

«میان منبر و خانه من باغی است از باغ‌های بهشت و منبر من بر دری از درهای بهشت قرار دارد»

ستون‌ها

در مسجد نبوی از ابتدا ستونهایی شناخته شده و معروف وجود داشته‌اند. از جمله ستون مُخَلَّقه (نمازگاه محمد) و ستون مهاجران یا ستون عایشه، ستون توبه، ستون السّریر، ستون مَحْرَسْ (منسوب به علی)، ستون وُفود، مقام جبرئیل (در خانه علی و فاطمه زهرا)، ستون تهجد و ستون حنّانه. می‌باشند.

تغییر قبله

پس از تغییر سوی قبله از بیت‌المقدس (شمال غربی مسجد) به کعبه (جنوب مسجد)، محمد دربِ گشوده در دیوار جنوبی را مسدود کرد و درب دیگری گشود که شاید گفتهٔ حافظ محمد بن محمود بن نجار با واقعیت مطابق باشد که درب در دیوار شمالی و روبه‌روی دربی بوده‌است که پس از تغییر قبله بسته شده‌بود.

بیهقی از عباده روایت می‌کند که: «انصار مالی را گرد آورده به حضور محمد آوردند و پیش‌نهادند که مسجد را بازساخته بیارایند، و گفتند تا کَی باید زیر این سقف که پوشال خرما است، نماز بگزاریم؟». محمد گفت: «سقف مسجد برادرم موسی نیز همچنین بود و من از روشش برنمی‌گردم».

نخستین گسترش‌ها

بنای مسجد همچنان ترکیب و شکل نخستش را تا ۷ (قمری) نگه داشت و در این روزگار تغییری نکرد. در سال هفتم هجری پس از فتح دژهای خیبر (ابهام‌زدایی) به دست مسلمانان، سوی مدینه بازگشتند. ضرورت توسعهٔ مسجد به‌خاطر افزایش روزانهٔ جمعیت مسلمانان، در نظر پیغمبر و اصحابش آمد. به گفتهٔ جعفر محمد صادق محمد مسجد را از درازا و پهنا چنان فراخ کرد که چون مربع ۱۰۰× ۱۰۰ ارشی (ذرعی) درآمد.

با توجه به برابری نسبی اَرَش با متر، مساحت مسجد در سال هفتم می‌بایست ۲۴۳۳ متر مربع شده‌باشد و این متراژ عینی از بنای مسجد، طبق معیارهای نقشه‌ای که کارشناسان ترک در اواخر سدهٔ ششم خورشیدی که ۲۴۷۵ متر مربع ارائه داده‌اند، مطابقت محاسباتی دارد.

خاکسپاری محمد

 

به اعتقاد مسلمانان، پس از درگذشت محمد او را در منزلش (اتاق عایشه) به خاک سپردند. در جریان توسعه مسجد النبی، این مکان در مسجد واقع شد. پس از مرگ ابوبکر و عمر آن‌ها را کنار آرامگاه محمد به خاک سپردند.

حرم در زمان عمر بن خطاب

فراخ‌سازی حرم

عمر خطاب با توجه به فراوانی و انبوهی مسلمانان در مسجد النبی و نبود جای به‌اندازه از بهر برگزاری فرایض و اعتکاف و نیایش و زیارت، تصمیم گرفت تعدادی از خانه‌های اطراف مسجد را برای توسعهٔ مسجد ویران کند.

خلیفهٔ دوم عمر بن خطاب بهر اجرای نقشه، لازم دید که خانهٔ عباسِ عبدالمطلب را خراب کرده به مسجد بپیوندد، ولی عباس راضی به فروش یا بخششش نشد، پس درگیر شدند. پس از این که ابی بن کعب در حکمیتش حق را به عباس بن عبدالمطلب داد، وی گفت «اکنون که فرمان خدا روشن شد خانه‌ام را به مسلمانان می‌بخشم.» در هر صورت، خلیفهٔ دوم اهل سنت پس از دست‌یابی به خانهٔ عباس و خریداری بخشی از خانهٔ جعفرِ ابوطالب برادر علی بن ابی‌طالب مسجد را گسترد.

مورخان مدینه عموماً با توجه به حدیث پسر عمر که گفته‌است: «مسجدالنبی پس از توسعه در زمان خلیفهٔ دوم، درازایش از قبله به شام، ۱۴۰ آرش (ذراع) و از شرق به غرب ۱۲۰ آرش بوده‌است.» چنین نتیجه گرفته‌اند که عمر حدوداً به سمت جنوبی مسجد ۲۰ آرش افزوده و به سمت شامی یا شمالی مسجد ۴۰ آرش. چون قسمت خاوری دیوار مسجد، حجره‌های همسران قرار داشته، عمر در آن‌جا تصرف و تغیری به‌وجود نیاورد، پس مجموع کل مساحت توسعه‌یافته، حدود ۱۲۱۶ مترمربع بوده‌است و این مساحت بر اساس ذرع ید با آنچه را که مهندسان با متراژ بنای فعلی جهت تعیین حدود مسجد در زمان خلیفه دوم ارائه داده‌اند، یعنی ۱۱۰۰ مترمربع چندان اختلافی ندارد و می‌توان آن مستندات تاریخی را درست دانست.

درها

پس از انجام این گسترش، در قرارگرفتن درهای بزرگ مسجد تغییراتی حاصل شد مگر درهای دیرینهٔ عاتکه، جبرئیل و شامی. دو در دیگر بدان افزود و مسجد شش‌دره شد:

1. درب مروان در دیوار باختری، که به «باب‌السلام» مشهور است. دوباره روبه‌روی همان جهتی که پیش‌تر بوده، جلوتر کشیده شد.
2. درب عاتکه در دیوار خاوری که «باب‌الرحمة» می‌نامندش.
3. درب جبرئیل در دیوار شرقی مسجد، همچنان باقی ماند. زیرا در آن سمت، توسعه یا تغییراتی صورت نپذیرفت.
4. درب زنان (نساء) ته شمالی دیوار خاوری مسجد بنا گشت، که به اختلاف آن را از ساخته‌های خلیفهٔ دوم اهل سنت گفته‌اند.
5. دو در در دیوار شمالی یا سویهٔ شامی مسجد

خاک‌سپاری عمر

پس از کشته شدن عمر، او را در کنار قبر محمد و ابوبکر به خاک سپردند. امروزه نیز قبر این سه هنوز در آن‌جاست.

حرم در زمان عثمانِ عفان

 

افزایش روزافزون جمعیت مسلمانان در شهر مدینه و مهاجرت قبایل مسلمان سوی مدینه، فراخ‌سازی مسجد را دربایسته و ضروری کرده‌بود. بنای مسجد در زمان خلیفهٰ سوم عثمانِ عفان فرسوده و دیوارها و ستون‌هایش رو به پوسیدگی نهاده‌بود. در سال ۲۴ ه‍.ق برابر ۲۳/۲۴ خ که شورای شش‌نفرهٔ عمر عثمان را به خلافت رساند، مردم مدینه دربارهٔ بیش‌بود مردمان و کمی جا در مسجد به‌ویژه در جماعت جمعه باش گفتگو کردند و خواستار گسترش مسجد شدند؛ او نیز پس از رای‌زنی با رای‌وران، پذیرفت.

عثمان ساختمان مسجد را تغییر داد و مساحتش را چندی افزود، دیوارهایش را با سنگ‌های نقش و نگاردار و ستون‌هایش را با سنگ‌های تراشیده و نگاشته بازساخت، و سقف را با چوب ساج ترمیم کرد. اساساً عثمان بنای مسجد النبی را از آن حالت نخستین و سادگی و بی‌آرایگی بیرون آورده‌است. ساختمان دیرین مسجد از بن برچیده بنای تازه با مساحتی بیش جای‌گزینش گردید. زهری گفت: «عثمان مسجدالنبی را توسعه داد و ده‌هزار درم سیم را از اموال خود صرف آن نمود.»

حرم در زمان امویان

حرم در زمان عمرِ عبدالعزیز

در سال ۸۶ قمری ولیدِ عبدالملک به خلافت رسید و عمر بن عبدالعزیز را به فرمانداری مکه و مدینه گماشت. بودجهٔ کلانی را در اختیارش گذاشت تا زمین و خانه‌هایی را که از بهر توسعه و نوسازی مسجد باید بدان پیوندد، بخرد. محمد بن جریر طبری در ذیل سخن از حوادث سال هشتاد و هشتم می‌گوید: «درهمین سال ولید عبدالملک بگفت تا مسجد پیغمبر خدا ویران کنند و خانهٔ همسران پیغمبر را نیز ویران کنند و در مسجد بیندازند».

عمر عبدالعزیز طول مسجدالنبی را ۲۰۰ ذراع و عرض آن را از قسمت جنوبی ۲۰۰ ذراع و از قسمت شمالی به ۱۸۰ ذراع رسانید، یعنی سرجمع آنچه پس از توسعهٔ عثمان به مسجدالنبی افزوده عبارت است از ضلع جنوبی خاور به باختر مسجد، حدود پنجاه آرش، و بَرِ شمالی‌اش حدود چهل آرش و درازای مسجد از قبله به شام (جنوب به شمال) حدود چهل آرش. مساحت کل مسجد در زمان عمر بن عبدالعزیز روی‌هم حدود شش‌هزار و چهارصد و چهل متر مربع بوده‌است.

چهل کارگر رومی با یکصدهزار مثقال طلا، چندین بار کاشی‌های رنگارنگ، قندیل‌های درزنجیر زرین‌کشیده، بازسازی را به دوش داشتند و عمر عبدالعزیز در طول کار از پاداش و خلعت بی‌بهرهٔشان نمی‌گذاشت. ستون‌های سنگی تراشیده با روکش‌های فلزی، دیوارهای بلند و گچ‌کاری‌شده و کاشی‌کاری آن‌ها و برپایی دیواربست‌ها، نگارگری سقف و زیورآرایی‌اش به چوب ساج و جای‌گزینی بنای استواری سنگی به‌جای خانه‌های گلی محمد و… چنان مسجدی بنا نهاده شد که تا آن هنگام بنایی به سانش در جزیرهٔ عرب نبود. این بازسازی‌ها و نوسازی‌ها به گفتهٔ محمدِ جریر طبری، ابن زباله و ابن نجار از سال ۸۸ تا ۹۱ ه‍.ق برابر ۸۵ تا ۸۹ ه‍.خ به درازا کشید.

نخستین‌بار آیات قرآن بر کاشی‌ها و دیوارهای مسجدالنبی نوشته شد. ابن نجار تصریح کرده‌است که کل سوره‌های والشمس تا ناس را بر دیوارهای مسجد نگاشتند و چهار گلدسته در چهار گوشهٔ مسجد کردند که به گفتهٔ ابن زباله و دیگر مستندات، بزرگ‌ترین آن‌ها ۶۰ آرش درازا داشت و کوچکترینشان منارهٔ باختری شامی بود.

نگارخانه تصاویر مسجدالنبی

• مدینه‌شناسی، سید محمدباقر نجفی، انتشارات مشعر، ج ۱، ص ۳۰ تا ۸۶