همسران محمد: زنان محمد که به ام‌المومنین شناخته می‌شوند

او در ۲۵ سالگی با نخستین همسرش خدیجه که ۲۸ تا ۴۵ سال داشت، ازدواج کرد. پس از مرگ او، محمد با ۱۲ زن دیگر ازدواج کرد. مسلمانان بنابر آیهٔ ۶ سورهٔ احزاب، همسران محمد را اُمَّهاتُ الْمُؤمِنین (جمع اُمُّ الْمؤمنین و به‌فارسی: مادرانِ مؤمنان) خطاب می‌کنند و بر این اساس ازدواج با آنان را حرام می‌دانند. در مجموع برای محمد از مجموع همسرانش، هفت فرزند گزارش شده‌است که برخی منابع تنها ابراهیم، قاسم و فاطمه را فرزندان محمد دانسته‌اند.

ام‌المومنین
کاربرد
معنای اصطلاحی	همسران محمد
معنای فارسی	مادر مومنان
قدمت کاربرد	صدر اسلام
تعداد کاربرد در قرآن	۱
کاربرد	تفسیر، فقه و تاریخ اسلامی

به‌گزارش ایوب در زَوْجاتُ النَّبیّ، منابع تاریخ‌نگاری و سیره‌نویسی در خصوص تعداد همسران پیامبر اسلام دچار اختلافند. اکثر منابع تعداد همسران محمد را ۱۱ تن گزارش کرده‌اند که از میان آنان، ۶ نفر از قبیلهٔ قریش، یک نفر از بنی‌اسرائیل و دیگران از قبایل مختلف اعراب بوده‌اند. منابع در اینکه ماریهٔ قِبطیّه و ریحانه بنت زید از همسران محمد بوده‌اند یا از کنیزان محمد، دچار اختلافند. به‌باور سعید ایوب در زوجات النّبی، تعداد قطعی همسران محمد بیش از ۱۳ مورد نخواهد بود و باقیِ گزارش‌ها در این خصوص، یا اساس معتبری ندارند یا آنکه مورد اختلاف شدید قرار گرفته‌اند.

چندزنی یکی از رسوم جاری در عصر پیش از اسلام در منطقهٔ عربستان بود. قرآن نیز برای مردانی که قادر به رعایت عدالت بین همسران‌شان هستند، داشتن ۴ زن (به‌صورت هم‌زمان) را جایز می‌شمرد. در سورهٔ نِساء تأکید شده‌است که مردان مسلمان درصورت ترس از عدم رعایت عدالت از جنبهٔ حقوقی در میان همسران، ملزم به اکتفا به یک همسرند. با این وجود تاریخ مللِ مختلف مسلمان، شاهد شیوع تک‌همسری در خانواده‌های مسلمان بوده‌است. از جمله احکام فقهیِ اختصاصیِ محمد در دین اسلام، مسائل مربوط به ازدواج است. محمد از حکم حداکثر چهار همسر دائم برای هر مرد مسلمان، استثناء شده و با ۱۳ زن ازدواج کرده‌است. منابع اسلامی در علت این استثناء، دلایل مختلفی را اعم از مصالح سیاسی و دینی، اطمینان به رعایت عدالت از جانب محمد در بیش از ۴ همسر، فراهم شدن زمینهٔ شناخت اخلاقی محمد گزارش کرده‌اند.

به‌گزارش ایوب در زَوْجاتُ النَّبیّ، منابع تاریخ‌نگاری و سیره‌نویسی در خصوص تعداد همسران پیامبر اسلام دچار اختلافند. اکثر منابع تعداد همسران محمد را ۱۱ تن گزارش کرده‌اند که از میان آنان، ۶ نفر از قبیلهٔ قریش، یک نفر از بنی‌اسرائیل و دیگران از قبایل مختلف اعراب بوده‌اند. منابع در اینکه ماریهٔ قِبطیّه و ریحانه بنت زید از همسران محمد بوده‌اند یا از کنیزان محمد، دچار اختلافند. به‌باور سعید ایوب در زوجات النّبی، تعداد قطعی همسران محمد بیش از ۱۳ مورد نخواهد بود و باقیِ گزارش‌ها در این خصوص، یا اساس معتبری ندارند یا آنکه مورد اختلاف شدید قرار گرفته‌اند. در همین راستا بهرامی گزارش می‌کند، پس از فتح خیبر توسط پیامبر اسلام، مسلمانان بری تشخیص آنکه صَفیّه بنت حُیَیّ، همسر محمد است یا کنیز او، به رعایت حجاب یا عدم رعایت حجاب او استناد کردند. بر این اساس، وقتی محمد، صفیه را با حجاب به مدینه فرستاد، مسلمانان چنین برداشت کردند که صفیه، به همسری محمد درآمده‌است و از امهات مؤمنین محسوب می‌شود. غیر از ۱۱ همسر قطعی محمد، مورخینی چون حاکم نیشابوری و ابن سعد تا ۹ همسر دیگر را به محمد نسبت می‌دهند. که عبارتند از: «عالیه بنت ظَبیان، قَتیله بنت قَیس، خَولَه بنت هُذَیل، لَیلیٰ بنت خُطَیْم، فاطمه بنت شُرَیْح، هِند بنت یزید، اَسماء بنت نُعمان، سَنا بنت صَلت و زنی از بنی‌غِفار». سبب این اختلاف، احتساب همسران جداشده از محمد و کنیزان بدون فرزند از محمد عنوان شده‌است.

انتقادهایی به تعداد زیاد همسران محمد از جانب شرق‌شناسان صورت گرفته‌است که آن را ناشی از «شهوت‌پرستی» دانسته‌اند. از این میان گوستاو لوبون جامعه‌شناس فرانسوی، در کتاب تمدن اسلام و عرب پس از تمجیدهایی از شیوهٔ زندگانی محمد می‌نویسد: «اگر بتوان از محمد انتقادی کرد، فقط همان محبت افراطی اوست که به زن داشته‌است…» او در ادامه گوشزد می‌کند که این محبت افراطی مربوط به قسمت اخیر زندگانی اوست و در طی ۵۰ سال ابتدایی زندگی‌اش، تنها به یک همسر اکتفا کرده‌است. او در این خصوص، به روایتی از محمد اشاره می‌کند که بر اساس آن، عطر، زن و نماز سه چیز مورد علاقه پیامبر اسلام بوده‌است. با این وجود، ویل دورانْت، نویسندهٔ آمریکایی، با اشاره به این انتقادها، گزارش ده زن و دو کنیز را امری عادی در عصر محمد دانسته و معتقد است که روایت منقول از عایشه در خصوص علاقهٔ محمد به سه چیز (عطر، زن و نماز) در اعتبار مشکوک است. ویل دورانت، ترحم به زنان بیوه و فقیر، ایجاد مناسبات سیاسی و داشتن فرزندان بیشتر را از جمله دلایل محمد برای ازدواج‌هایش دانسته‌است. طباطبایی نیز در تفسیر المیزان، پس از اشاره به انتقادهای جامعهٔ کلیسا به تعدد ازدواج‌های محمد، برای هر ازدواج محمد، دلیل خاصی را گزارش کرده‌است.

در قرآن از زنان محمد در موضوعات مختلفی یاد شده‌است. آیهٔ ۵۱ سورهٔ احزاب در خصوص عدالت میان همسران محمد نازل شده، و محمد را در انتخاب حق اولویت برای همسرانش، آزادی داده‌است. پس از نزول آیهٔ ۵۲ سورهٔ احزاب، همسران محمد در انتخاب ادامهٔ زندگی با محمد یا ترک او مُخَیَّر شدند. پس از آن تمام همسران محمد به ادامهٔ زندگی با محمد رضایت دادند. پس از آن حکم جدید در اسلام برای محمد در خصوص همسرانش وضع شد که بر اساس آن، حق طلاقِ یکی از همسران یا ازدواج با همسری جدید از محمد سلب شد. با این وجود در معنا، تفسیر و نسخ آیهٔ ۵۲ احزاب، در میان منابع اسلامی اختلافاتی وجود دارد.

همسران پیامبر اسلام، دارای احکام خاصی در شرع اسلام هستند که آنان را از دیگر زنان متمایز می‌کند. برخی از این احکام که در قرآن مورد اشاره قرار گرفته‌است، حرمت ازدواج با آنان پس از درگذشت محمد و ممنوعیت پرسش مردان نامحرم از آنان مگر از پس پردهٔ حجاب است. در قرآن همچنین از حجاب زنان محمد یاد شده‌است و آنان به رعایت این حکم شرعی توصیه می‌شوند. همچنین در متون دینی، از زنان محمد به‌عنوان الگو برای سایر زنان مسلمان یاد شده‌است و به همین خاطر، ثواب و عذاب آنان دو برابر از زنان معمولی گزارش شده‌است. در آیات اول تا پنجم سورهٔ تحریم نیز به گلایه از دو همسر از همسران محمد یاد شده‌است. روایاتی در منابع شیعه و سنی، منظور از این دو همسر را عایشه و حَفصه دانسته‌اند که نسبت به محمد اعتراضاتی داشته‌اند.

بنابر روایتی که ابن کثیر در اَلْبِدایَة و النَّهایَة گزارش می‌کند، محمد پس از آنکه عایشه نسبت به خدیجه بدگویی کرد، چند خصلت از خدیجه را بازگو کرد. در یکی از این خصلت‌ها، محمد می‌گوید: «خدا از خدیجه به من فرزند عطا کرد، درحالی‌که زنانم برایم اولادی نیاوردند…» به‌گزارش تقی‌زاده داوری، ماریهٔ قبطیه، برای محمد فرزند پسری به نام ابراهیم آورد. در خصوص تعداد دختران محمد، منابع به‌اتفاق، چهار دختر به نام‌های فاطمه، زینب، رقیه و اُم‌ِّکلثوم را یاد کرده‌اند. در بین منابع سیره‌نویسی، اختلافی در خصوص اینکه سه دختر رقیه، ام‌کثوم و زینب، دخترانِ حقیقیِ محمدند یا آنکه محمد پدرخواندهٔ آنان محسوب می‌شود، گزارش شده‌است. در خصوص فرزندان پسر نیز منابع اتفاق نظر دارند که ابراهیم و قاسم دو فرزند محمد هستند. ابن اسحاق علاوه بر این دو فرزند، طاهر را نیز دیگر فرزند محمد و خدیجه گزارش کرده‌است. اما زُبَیر بن بَکّار، فرزند دیگری را به‌نام عبدالله به فرزندان محمد و خدیجه می‌افزاید و معتقد است چون پس از اسلام به‌دنیا آمده‌است، به او لقب طاهر و طیب را داده‌اند. با این وجود در حدیث از جعفر صادق، امام ششم شیعیان امامیه، فرزندان پسر محمد از خدیجه، سه تن با نام‌های عبدالله، قاسم و طاهر گزارش شده‌اند. به‌گزارش ابن اسحاق، تمام فرزندان محمد غیر از ابراهیم در عصر جاهلیت و پیش از اسلام به‌دنیا آمده و در همان عصر از دنیا رفتند.

^{راهنمای فهرست: (      ق. ه = قبل از هجرت       ق. ب = قبل از بعثت       ه‍.ق = هجری قمری       تب = توضیحات بیشتر       نام = نامشخص       ن/م = نداشتن مورد       = کنیز       = همسر رسمی)}