ابوجعفر محمد بن جریر بن یزید بن کثیر بن غالب طبری مشهور به جریر طبری (زادهٔ ۲۲۴ در آمل – درگذشتهٔ ۳۱۰ هجری قمری در بغداد) (۲۱۸–۳۰۱ هجری خورشیدی) (۸۳۹-۹۲۳ میلادی) همهچیزدان، مورخ، مفسر قرآن و فیلسوف ایرانی، مؤلف تاریخ طبری مشهور به پدر علم و تاریخ و تفسیر است.
محمد بن جریر طبری | |
---|---|
زادهٔ | ۲۲۴ هجری قمری ۲۱۸ هجری شمسی ۸۳۹ میلادی آمل، تبرستان، ایران |
درگذشت | ۲۸ شوال ۳۱۰ هجری قمری ۳۰۱ هجری شمسی ۱۷ فوریه ۹۲۳ میلادی بغداد |
مدفن | اعظمیه بغداد |
محل زندگی | آمل، ری، مصر، بنارس، بغداد |
ملیت | ایرانی |
دیگر نامها | امام طبری |
پیشه | نویسنده عالم مورخ مفسر فیلسوف |
آثار | تاریخ الرسل و الملوک، تفسیر طبری، تهذیب الاثار |
سبک | در ادبیات عربی: دورهٔ اول عباسی |
عنوان | امام طبری امام المورخین امام المفسرین |
دوره | قرن سوم هجری معادل قرن نهم میلادی و قرن دهم میلادی |
منصب | نویسنده تاریخ طبری و اولین مفسر قرآن |
مکتب | اهل حدیث |
والدین | جریر علی طبری (پدر) |
محمد بن جریر طبری در سال ۲۲۴ هجری قمری برابر با ۲۱۸ هجری خورشیدی در آمل چشم به جهان گشود. وی در عین تاریخنگار بودن مفسری پرتوان نیز بود، وی کتاب تاریخ طبری را نگاشت که در آن وقایع به ترتیب سال تنظیم شده و تا سال ۳۰۲ هجری را در برمی گیرد. تاریخ طبری مرجع عمده تاریخ جهان و ایران تا اول سده چهارم هجری است، همچنین این کتاب در واقع مأخذ عمده تمام کسانی واقع شدهاست که بعد از طبری به تألیف تاریخ اسلام اهتمام ورزیدهاند. وی از سنین پیش از نوجوانی در زادگاهش طبرستان به فراگرفتن فنون و دانش از جمله مبحث علم و عرفان مشغول گردید. پس از فراگرفتن مقدمات علوم در ۱۲ سالگی آمل را ترک گفت و به ری روآورد. طبری پس از مدتی بینالنهرین را ترک کرد و برای آشنایی با اصحاب ری عازم مصر شد. او در این سفر از راه شام و بیروت گذشت و در ۲۵۳ قمری هنگام حکومت احمد بن طولون به مصر وارد شد و سه سال در آن دیار ماند و در شهر فسطاط مصر نزد پارهای از دانشمندان آن دیار شاگردی کرد. طبری طی سفرهای بسیار خود بیشتر سفرنامههایی را که حاوی تاریخ و جغرافیای پیش از زمان خود بود، مطالعه کرد. همچنین، طی آن سفرها با سیره نویسان گوناگونی در جهان دیدار کرد و اطلاعات زیادی از آنها به دست آورد. او پس از زندگی سه ساله در مصر از راه شام به بغداد بازگشت و پس از زمان کوتاهی برای دیدار از وطنش راهی طبرستان شد و در سال ۲۹۰ قمری به آمل آمد. طبری پس از مدتی به بغداد بازگشت و در محلهٔ رحیه یعقوب اقامت نمود و مطالعات خود را ادامه داد. طبری در بغداد ضمن آن که دانش خود را در فقه، تاریخ، حدیث تکمیل میکرد، شاگردانی نیز تربیت نمود و زمانی که در محلهٔ قنطره البردان بغداد زندگی میکرد، نگارش تاریخ خود را با نام تاریخ الرسل و الملوک که با نام تاریخ طبری شناخته میشود، آغاز کرد. او که روزانه چهل برگه از تاریخ خود را گردآوری میکرد و نزدیک به چهل سال به نوشتن تاریخ طبری پرداخت. به این ترتیب که از ۴۸ سالگی شروع به گردآوری نسخههای پراکنده سفرنامهها نمود و از ۶۵ سالگی بهطور مستمر در بغداد یادداشتهای پراکنده خود را به مدت ۲۳ سال تنظیم کرد تا آن که پیش از مرگش آن را به پایان رساند. وی در این بین یک بار به هندوستان هم سفر نمود. طبری در کنار تنظیم تاریخ خود، به خواهش المکتفی، خلیفه عباسی، کتابی درزمینهٔ وقف نوشت که در بر گیرندهٔ نظر همهٔ دانشمندان و مسلمانان تا آن زمان بود. طبری طی آن سالها کتاب جامع البیان عن تاویل را نیز در تفسیر قرآن نوشت که به تفسیر طبری شهرت پیدا کرد.
دورهای که طبری در آن میزیست مملو از اختلافات مذهبی و آشوبهای سیاسی بود، که انگ زدن و متهم کردن افراد به بدعت یا تشیع، سکه رایج آن عصر بود. خصوصاً در میان علمای همطرازی که نظریههای مختلف علمی داشتند. حنابله بغداد در آن عصر طبری را متهم کرد.
عزالدین بن اثیر در تاریخ وی را خوشرو با چشمان قهوهای رنگ، لاغر، قدکشیده، خوشزبان، زاهد و دنیاگریز وصف کردهاست. مقتدر برای حمایت و تحسین وی هدایایی برایش فرستاد و او نپذیرفت. یکی از وزیران عباسی نیز به همراه وصلهای پیشنهاد منصب وزیری را داد ولی وی منصب پیشنهادی قضاوت را رد نمود. در تاریخ آمدهاست که وی ملکی از پدرش در طبرستان داشته و با درآمد آن، امور خود و خانواده و شاگردانش را میگذرانده و نیازی به کمکهای مالی نداشتهاست.
طبری در شوال ۳۱۰ هجری قمری مصادف با ۳۰۱ شمسی در شهر بغداد درگذشت و او را در خانه اش به خاک سپردند. خطیب بغدادی مینویسد: «در تشییع جنازهٔ او انبوهی از خلق که شمار آنان را جز خدا کسی نمیدانست، حضور یافتند و چندین ماه، شب و روز بر آرامگاهش نماز میگذاردند. گروه بسیاری از ارباب ادب و دیانت، اشعاری در رثای او سرودند».
اکثر علما میگویند او از علمای و مفسران بزرگ است که در مورد او گفتهاند:
تاریخ طبری مطالب عظیمی از اطلاعات را به دست مردم میدهد و یکی از قدیمیترین تواریخ عمومی در جهان است. البته دیدگاه کلامی وی در تدوین تاریخش تأثیر گذاشته و تاریخ وی را به عدم بیطرفی در نقل تاریخ متهم کردهاست. هدف طبری از نگارش تاریخ، عرضهٔ تاریخ جهان از آغاز آفرینش تا زمان خود او بودهاست. کتاب تاریخ طبری، شرح زندگی بشر از خلقت آدم تا زمان نگارندهٔ آن است. از دیدگاه او، سیر رویدادهای تاریخ جهان از زمان معینی آغاز شده و به رویدادهای زمان زندگی نویسنده انجامیدهاست. از نظر طبری تاریخ در حکم جریان واحدی است که در آن هر یک از قومها، نقش ویژهٔ خود را بازی کردهاند و عنایت الهی با فرستادن پیامبران و فرستادن کتابهای آسمانی با مردم همراه بوده و همهٔ مردم را در رودخانهای که نامش تاریخ است به سوی مقصدی معلوم که روز رستاخیز است رهنمون میشود. نسخهای از تاریخ طبری که در قرن ۶ و با نثری کهن کتابت شدهاست در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری میشود. طبری اسطورههای ایران را از کیومرث، که در اوستا از او یاد شدهاست، آغاز میکند و از او به عنوان نخستین آدم در تاریخ ایران باستان یاد میکند. هوشنگ، پهلوان افسانهای را از نخستین پادشاه هفت اقلیم معرفی کرده که به ساختن پرستشگاه برای خداپرستان پرداختهاست. طبری چون به تاریخ هجرت محمد پیامبر میرسد، شیوهٔ تاریخنویسی را به کرونولوژی تغییر میدهد و رویدادهای هر سال از سالهای دیگر جداگانه نوشته شدهاند و چون رخدادهای سالی به پایان رسید به پیشآمدهای سال پس از آن میپردازد. جلد نخست تاریخ طبری که تاریخ جهان از آفرینش تا مبعث است، مملو از اخبار اسرائیلی است. در بخش دیگر این کتاب، طبری نسبت به اتفاقها در مصر، شمال آفریقا و اسپانیا با نگاهی سکولار قلم میزند. از شهرت و اهمیتی را که تألیفات طبری در زمان خود مؤلف در قرون بعد احراز کردهاست از کثرت نسخی که انتشار یافتهاست میتوان استنباط کرد چنانکه از تاریخ او بیست جلد در کتابخانه عزیز از خلفای فاطمی عصر در نیمه اخیر قرن چهارم هجری وجود داشته، و وقتی صلاح الدین ایوبی در سنه ۵۸۹ مصر را تصرف کرد ۱۲۰۰ جلد آن فقط در کتابخانه سلطنتی نجا بودهاست. موضعگیری در مورد جنبشهای شیعی و قیامهای سیاسی مسئله دیگر طبری نهضتها و قیامهایی بود که در عصر وی وقوع یافته و وی شاهد وقوع این قیامها بودهاست.
بر اساس اظهار نظر برخی مورخین، هر یک از این کتابها دارای سی هزار صفحه بود، ولی بخاطر حجم بزرگ آنها شاگردان طبری از عهده تحریر و آموختن آن بر نیامده و طبری مجبور شد متن کتاب خود را مختصر کرده و هر یک را بقدر عشر (یک دهم) حجم اولیه خلاصه کند. اولین ترجمه فارسی تاریخ طبری به قلم ابوعلی بلعمی مشهور به تاریخ بلعمی است.
هنوز پنجاه سال از درگذشت نویسنده، نگذشته بود که تاریخ الرسل و الملوک او را ابو علی محمد بن محمد بلعمی، وزیر دانشمند منصور بن نوح سامانی به سال ۳۵۲ قمری با تغییراتی، به فارسی درآورد. بلعمی به اندازهای در تاریخ طبری دخل و تصرف کرده که نخستین ترجمهٔ تاریخ طبری را از عربی به فارسی، به نام تاریخ بلعمی یاد کردهاند. بعدها تاریخ بلعمی به ترکی نیز ترجمه شد. نخستین اروپایی که با طبری آشنا شد، توماس ارپنیوس، خاورشناس هلندی، بود که خلاصهٔ تاریخ طبری را به زبان لاتین ترجمه و اروپاییان را با طبری آشنا کرد. سپس، در سدهٔ نوزدهم میلادی هرمان زوتنبرگ تاریخ طبری را به زبان فرانسه در چهار جلد در پاریس به چاپ رساند. تئودور نولدکه خاورشناس آلمانی نیز بخش ساسانیان تاریخ طبری را به آلمانی ترجمه کردهاست. همچنین چاپهای مکرری از این کتاب در مصر، امارات، عربستان، عراق، مصر و لبنان صورت گرفتهاست. ژیلبرت لیوا تاریخنگار فرانسوی نیز در دانشگاه دیدرو پاریس به کوشش خود این اثر را به زبان فرانسه ترجمه نمود. میخائیل یان دخویه در بین سالهای ۱۸۸۰ تا ۱۹۰۰ تاریخ طبری را به انگلیسی ترجمه نمود و کتاب خود را پس از سالها با چندین بار تجدید چاپ تحت عنوان تاریخ طبری منتشر شد. ترجمه تفسیری این کتاب توسط انتشارات دانشگاه ایالتی نیویورک در سال ۱۹۹۸ بازنشر شد.
تفسیر طبری، یکی از قدیمیترین و جامعترین تفسیرهای روایی قرآن در قرن سوم هجری در بین مسلمانان است. البته این تفسیر صرفاً تفسیر روایی نیست، زیرا در آن به مباحث و مسائل کلامی توجه شده و نظرهای مؤلف در نقل احادیثی دال بر موضع کلامی اش، بیان شدهاست. طبری در جایی که سخن از مدینه فاضله یا آرمان شهر است نیز در کتاب تفسیر خودش به شرح این شهر آرمانی پرداخته و در اینجا از شهری آرمانی خبر میدهد که زیستنگاه نهونیم سبط از اسباط دوازدهگانهٔ بنیاسرائیل است.
از دیگر مهمترینها تألیفات طبری میتوان از اختلاف العلماء، اللطیف القول فی احکام شرایع الاسلام، تهذیب، بصیر فی معالم الدین، الخفیف فی الفقه، آداب النفوس، آداب المناسک الحج و تهذیب الآثار نام برد.
در جهان طبری به عنوان یک مفسر، تاریخدان و فیلسوف شناخته شدهاست.
به عنوان نمونه، خواجه رشیدالدین فضلالله همدانی؛ سیاستمدار و اندیشمند برجسته عهد فرمانروایی ایلخانان، ۴ قرن پس از طبری، برای نگارش کتاب خود، جامع التواریخ که به تعبیر تاریخپژوهی چون دیوید مورگان، اهمیت و تاریخنگاری عصر مغول مدیون و مرهون وجود آن است و همچنین پژوهشگری چون جان بویل آن را دائرةالمعارف تاریخی خوانده و البته مورخ برجستهای چون دکتر عبدالحسین زرینکوب از آن به عنوان عظیمترین و جسورانهترین طرح در تاریخنویسی مسلمانان و نیای فراموش شده تواریخ امروز کمبریج یاد کردهاست، از شیوهای بهره جست که پیشتر طبری به کار برده بود.
اولین بزرگداشت بینالمللی جریر طبری در سال ۱۳۶۸ به دانشگاه مازندران و مجله کیهان برگزار شد. در سال ۱۹۸۷ و ۲۰۱۱ سریالی ۲۸ قسمتی با نام امام طبری از اتحادیه رادیو و تلویزیون مصر ساخته و پخش شد. در سال ۱۳۷۰ سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بیش از ۶ هزار جلد از تاریخ طبری را توزیع کرد. در سال ۲۰۱۳ لیفر لوکیدو در سخنرانی در مرکز مطالعات اسلامی آکسفورد مؤسسه ساختار پژوهشی تاریخ طبری را بنیان نهاد. در سال ۲۰۱۵ تندیس جریر طبری به همراه دیگر دانشمند ایرانی زکریای رازی در حیاط کتابخانه ملی تاجیکستان نصب شد. خیابانهایی با نام وی در آمل، قزوین، ظهران، حمص و بغداد وجود دارد.
مجموعهای از گفتاوردهای مربوط به محمد بن جریر طبری در ویکیگفتاورد موجود است. |
This article uses material from the Wikipedia فارسی article محمد بن جریر طبری, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). محتوا تحت CC BY-SA 4.0 در دسترس است مگر خلافش ذکر شده باشد. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki فارسی (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.