Sardišćina (sardiski sardu, limba sarda) jo pódpołdnjoworomaniska rěc, kótaruž nałožuju někak 1.200.000 rěcnikow na kupje Sardiniska.
Tśi nejwažnjejše sardiske narěcy su logudorska, nugorska a campidanska; sassariska a gallurska narěcy licytej se skerjej ku korsiskim narěcam, w měsće Alghero powěda se katalański. Wót lěta 2006 amty awtonomneje Sardiniskeje (Regione Autònoma de sa Sardigna) nałožuju tak pomjenjonu Limba Sarda Comuna (LSC), kótaraž wužywa se w oficielnych dokumentach. LSC jo kompromis mjaz wšakimi narěcami a jeje nałožowanje ma akle eksperimentalny charakter.
Sardu, Limba sarda Sardišćina | ||
kraje | Sardiniska (Italska) | |
powědarje | 1 200 000 | |
znamjenja a klasifikacija | ||
---|---|---|
klasifikacija | Indoeuropske rěcy
| |
pismiki | łatyński alfabet | |
rěcne kody | ||
ISO 639-1: | sc | |
ISO 639-2: | srd | |
ISO 639-3 (SIL): | srd (sardišćina powšyknje), sro (campidanska narěc), sdn (gallurska narěc), src (logudorska narěc), sdc (sassariska narěc) | |
Wikipedija | ||
Sardišćina jo se wuwiwała na kupje ako relatiwnje izolěrowana rěc. W pśirownanju z drugimi romaniskimi rěcami jo sardišćina wjelgin konserwatiwna, wótergi jo wóna bliša ludowej łatyńšćinje ako modernym romaniskim rěcam. Za cas fašistiskego režima su musali duchowne wěriwym wujasnjowaś, až łatyńšćina, kótaruž w cerkwi słyše, sardišćina njejo.
Někotare źinsajšne sardiske gramatiske formy su bliše klasiskej łatyńšćinje ako łatyńšćina napismow, kótarež su se w Pompejach wobchowali. Na pśikład klasiske łatyńske amat jo se wugroniło w Pompejach južo ama (kaž w źinsajšnej italšćinje), w sardišćinje až do źinsajšnego jo se zdźaržała forma amat (sam werb amare pak jo w sardišćinje italskego póchada).
Prědne sardiske teksty póchadaju z 13. lětstotka, ale wětšyna sardiniskich spisowaśelow jo twóriła wósebnje we łatyńšćinje a špańšćinje, wótergi, ale jano rědko, w katalańšćinje, pózdźej w italšćinje. Literatura w sardišćinje jo se zachopiła wuwiwaś akle w 19. lětstotku. Ako prědny jo wopytał jadnotnu spisownu rěc wutwóriś Giovanni Spanu (1803-1878) na zakłaźe logudorskeje narěcy. W lěśe 1940 jo wudał Pietro Casu di Barchidda (1878-1954) swój pśełožk Dantoweje Bóžeje komedije. Cełu Bibliju pśełožył do nugorskeje sardišćiny profesor Bobore Ruju (italski Salvatore Ruju, pisane teke Salvatore Ruiu), pśedsłowo k jogo pśełožkoju jo profesor Massimo Pittau napisał. Nejwuznamnjejša sardiniska spisowaśelka 20. lětstotka, Grazia Deledda (1871-1936, Nobelowe myto 1926), jo pisała italski.
W Italskej sardišćina dłujko njejo była pśipóznata ako wósebna rěc, až do źinsajšnego ju někotare narěc mjenjuju. Akle w lěśe 1997 sardiniska kazń cysło 26 definěrujo sardišćinu ako samostatnu rěc, w lěśe 2006 su zachopili amty na Sardiniskej tak pomjenjonu Limba sarda comuna („powšyknu sardišćinu“) ako amtsku rěc nałožowaś. Sardiski móžo 80% wobydlarjow kupy; nejwěcej wobgrozona jo campidanska narěc, logudorsku a nogursku narěcy (wěcej konserwatiwnej) powěda teke młoźina.
Na slědujucych linkach pódajomy krotki, wjelgin jadnory pśeglěd gramatiki nacasneje sardišćiny na zakłaźe nugorskeje narěcy.
Sardiski wěcownik ma dwa roda (maskulinum a femininum) a dwě cysle (singular a plural).
Pśed substantiwom zwětšego stoj artikel, pak definitny, pak indefinitny. Na rozdźěl k wšym pódzajtšnoromaniskim a pódwjacornoromaniskim rěcam (z wuwześim někotarych pódzajtšnych katalańskich narěcow na Balearach a pó źělach na Costa Brava, tak pomjenjonego català salat) sardiski definitny artikel su, sa njejo se wuwił z łatyńskego ille, ale z ipse.
Definitny artikel ma toś te formy:
Indefinitny artikel ma slědujuce formy:
W singularje pśed wokalami artikel se eliděrujo: s’amicu („pśijaśel“), s’amica („pśijaśelka“), un’amicu, un’amica.
Definitny artikel góźi se wugranjaś a pisaś gromaźe z prepozicijami a (do, k), kin (z, t.gr. „z kim“, „z cym“), de (z, wót) a in (w):
assu, assa, assos, assas; kissu, kissa, kissos, kissas; dessu, dessa, dessos, dessas; issu, issa, issos, issas.
Artikel a prepoziciju móžomy wugranjaś teke kaž dwě słowje, na pśikład: kin su, de su, in su.
Indefinitny artikel góźi se wugranjaś a pisaś gromaźe z prepozicijoma kin a in: kindunu, kinduna, indunu, induna.
Sardiske substantiwy źěle se do styrjoch klasow. Kaž w pódwjacornoromaniskich rěcach teke w sardišćinje twóri se plural substantiwow a adjektiwow na zakłaźe łatyńskego akuzatiwa plurala, na pś. pane („klěb“) - panes („klěby“), rosa („roža“) - rosas („rože“).
Klasy sardiskich substantiwow | ||
Klasa | Singular | Plural |
I. klasa (femininumy) | rosa | rosas |
II. klasa (maskulinumy) | ortu | ortos |
III. klasa (maskulinumy) | pane | panes |
III. klasa (femininumy) | muzere | muzeres |
IV. klasa (maskulinumy) | barberi | barberis |
ma teke wósebne formy za maskulinum/femininum a za singular/plural:
Stopnjowanje adjektiwow:
(Feminimum: cara, prus cara, sa prus cara/meda cara; plural: maskulinum: caros, prus caros, sos prus caros/meda caros, femininum: caras, prus caras, sas prus caras/meda caras.)
dego, deo(ja)
teu(ty)
issu, issa(wón, wóna)
nóis (my)
bóis (wy)
issos, issas (wóni)
Personalny pronomen ako subjekt a objekt (dłujke formy) | ||
Subjekt | Objekt | |
dego,deo | ammim(m)e, ammim(m)i dae, de, in, pro, tra mene kin mécus | mnjo wóte mnjo, ze mnjo, we mnjo, za mnjo, mjaz mnu ze mnu |
teu | attibe dae, de, in, pro, tra tene kin tecus | tebje wót tebje, z tebje, w tebje, za tebje, mjaz tobu z tobu |
issu | issu i sse | jogo w nim |
issa | issa i sse | ju w njej |
nóis | nois | nas |
bóis | bois | was |
issos | issos i sse | jich w nich |
issas | issas i sse | je w nich |
Personalny pronomen ako subjekt a objekt (krotke formy) | ||
Subjekt | Objekt | |
dego,deo | mě | mě |
teu | ti | śi |
issu | li lu | jomu jogo |
issa | li la | jej ju |
(refleksiwny) | si | se |
nóis | nos | nam, nas |
bóis | bos | wam, was |
issos | lis los | jim jich |
issas | lis las | jim je |
(refleksiwny) | si | se |
méu, mèa (mój, mója)
tuo, tua (twój, twója)
suo, sua (jogo, jeje)
nóstru, nòstra (naš, naša)
bróstu, bròsta (waš, waša)
issòro (jich)
mèos, mèas (móje)
tuos, tuas (twóje)
suos, suas (jogo, jeje)
nòstros, nòstras (naše)
bróstos, bròstas (waše)
issòro (jich)
Kardinalne numerale (zakładne licbniki) | ||
1 unu, una | 11 úndiki | 21 bintunu, bintuna |
2 duos, duas | 12 dóiki | 30 trinta |
3 tres(e) | 13 tréiki | 40 baranta |
4 battor | 14 battórdiki | 50 kimbanta |
5 kimbe | 15 bíndiki | 60 sessanta |
6 ses(e) | 16 séiki | 70 settanta |
7 sette | 17 dekessette | 80 ottanta |
8 otto | 18 dekeotto | 90 nobanta |
9 nobe | 19 dekennobe | 100 kentu; kentos, kentas |
10 deke | 20 binti | 1000 milli |
maju w sardišćinje perifrastisku formu: su ’e unu (prědny), sa ’e una (prědna), su ’e duos (drugi), sa ’e duas (druga), a pod.
Sardiske werby źěle se do tśoch konjugacijow, werby 1. konjugacije maju w infinitiwje kóńcowku –are, werby 2. konjugacije kóńcowku –ere a werby 3. konjugacije kóńcowku –ire. Sardiski werb ma styri modusy (indikatiw, imperatiw, kondicional a konjunktiw) a šesć tempusow (prezens, zestajony preteritum, imperfekt, pluskwamperfekt, futur a zachadny futur – futuro anteriore).
Negacija twóri se z pomocu non: Non faeddo su sardu. (Njepowědam sardiski.)
POMOCNE WERBY
I. konjugacija
Konjugacija werba cantare (spiwaś) - indikatiw | |||
prezens | zestajony preteritum | imperfekt | pluskwamperfekt |
canto | appo cantáu | cantabo | aío cantáu |
cantas | as cantáu | cantabas | aías cantáu |
cantat | at cantáu | cantabat | aíat cantáu |
cantamus | amus cantáu | cantabamus | abamus cantáu |
cantáes | azes cantáu | cantabazes | abazes cantáu |
cantan | an cantáu | cantaban | aían cantáu |
Futur: app’ a cantare
Zachadny futur: app’ áer cantáu (2. forma: des áer cantáu)
Imperatiw: canta, cantáe
Konjugacija werba cantare - konjunktiw | |
prezens | imperfekt |
cante | cantáre(po) |
cantes | cantares |
cantet | cantaret |
cantémus | cantarémus |
cantèdas | cantarèzes/cantarézis |
canten | cantáren |
Perfekt: appa cantáu...
Pluskwamperfekt: aère(po) cantáu...
Kondicional
II. konjugacija
III. konjugacija
Pśirownanje konjugacijow w někotarych romaniskich rěcach a w łatyńšćinje (indikatiw prezensa werba cantare) | ||||
Łatyńšćina | Sardišćina (nugorska narěc) | Sardišćina (LSC) | Italšćina | Špańšćina |
canto | canto | canto | canto | canto |
cantas | cantas | cantas | canti | cantas |
cantat | cantat | cantat | canta | canta |
cantamus | cantamus | cantamus | cantiamo | cantamos |
cantatis | cantáes | cantades | cantate | cantáis |
cantant | cantan | cantant | cantano | cantan |
Jona 1,4-9
4 Ma su Sennore at iscadenau in mare unu bette bentu e est supria una burrasca gai chi su nabiu si fit irfassande. 5 Sos marineris timende an imbocau cadaunu su deu suo e an ghettau a mare su chi tenian pro lu facher prus lepiu. Intantu Giona, falau a su locu prus cubau de su nabiu, si fit corcau e dormiat a sorrocru. 6 Si l'est accurziau su cumandante de sos marineris e l'at nau: - Itte tenes gai dormiu? Pesa, imboca su Deus tuo! Forzis Deus s'at a piccare pessamentu de nois e no amus a morrere. 7. Tando s'ana nau tra issos: Benie, tiramus a sorte a ischire pro gurpa de chie nos est capitada custa dirgrassia. An tirau a sorte e sa sorte l'est toccada a Giona. 8 L'an dimandau: - Edducas, irbeleganos pro more 'e chie amus custa dirgrassia. Itte faches de travallu? Dae ube ses benende? Cal'est sa bidda tua? A cale populu appartenes? 9 Issu at rispostu: Soe Ebreu e istimo su Sennore Deus de su chelu, chi at fattu su mare e-i sa terra.
4 Su Segnore però mandesit unu grande bentu in su mare: et facta est una tempestade manna in mare, et sa nae perigulaiat de si fracassare. 5 Et timesint sos marineris, et clamesint sos homines ad su Deus ipsoro: et bettesint sas mercanzias, qui fint in sa nae, in mare, ad tales qui si allezerigheret da ipsas: et Jonas si que fit faladu ad s' internu de sa nae, et dormiat a somnu grae. 6 Et s' accostesit ad ipsu su patronu, et li nesit: Et proite tue ti laxas opprimere dai su somnu ? pesa, et invoca su Deus tou, si pro sorte si ammentet Deus de nois, et non morzamus. 7 Et nesit s' unu ad s' ateru cumpagnu: Benide, et tiremus a sorte, et iscamus, proite custa istroscia siat ad nois. Et tiresint a sorte: et ruesit sa sorte subra Jonas. 8 Et nesint ad ipsu: Inzitanos, pro quale motivu siat ruta ad nois custa istroscia: qual' est s' arte tua ? de quale populu ses tue ? 9 Et nesit ad ipsos: Eo so Hebreu, et eo timo su Segnore Deus de su chelu, qui factesit su mare, et i sa terra.
4 Dominus autem misit ventum magnum in mare, et facta est tempestas magna in mari, et navis periclitabatur conteri. 5 Et timuerunt nautae et clamaverunt unusquisque ad deum suum et miserunt vasa, quae erant in navi, in mare, ut alleviaretur ab eis. Ionas autem descenderat ad interiora navis et, cum recubuisset, dormiebat sopore gravi. 6 Et accessit ad eum gubernator et dixit ei: " Quid? Tu sopore deprimeris? Surge, invoca Deum tuum, si forte recogitet Deus de nobis, et non pereamus ". 7 Et dixit unusquisque ad collegam suum: " Venite, et mittamus sortes, ut sciamus quare hoc malum sit nobis ". Et miserunt sortes, et cecidit sors super Ionam. 8 Et dixerunt ad eum: " Indica nobis cuius causa malum istud sit nobis. Quod est opus tuum, et unde venis? Quae terra tua, et ex quo populo es tu? ". 9 Et dixit ad eos: " Hebraeus ego sum et Dominum, Deum caeli, ego timeo, qui fecit mare et aridam ".
4 Ma il Signore mandò sul mare un forte vento che scatenò una grande tempesta. Tutti pensarono che la nave stesse per sfasciarsi. 5 I marinai ebbero paura e ciascuno chiese aiuto al suo dio. Per non affondare gettarono in mare il carico della nave. Giona, invece, era sceso nella stiva e dormiva profondamente. 6 Il capitano gli si avvicinò e gli disse: “Come? Tu dormi? Alzati! Prega il tuo Dio! Forse avrà pietà di noi e non moriremo.” 7 I marinai si dissero l’un l’altro: “Tiriamo a sorte per sapere chi di noi è la causa di questa disgrazia.” La sorte indicò Giona. 8 Allora gli chiesero: – Dunque sei tu la causa di questa disgrazia? Che cosa fai qui? Da dove vieni? Qual è il tuo paese? Qual è il tuo popolo? 9 – Io sono Ebreo, – rispose Giona, – e credo nel Signore, Dio del cielo, che ha fatto la terra e il mare.
This article uses material from the Wikipedia Dolnoserbski article Sardišćina, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Wopśimjeśe stoj pód CC BY-SA 4.0 k dispoziciji, jolic njejo se hynac pódało. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Dolnoserbski (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.