Ysgol Sul

Mae'n debyg taw Robert Raikes a drefnodd yr ysgol Sul gyntaf, yng Nghaerloyw ym 1780. Ei nod oedd i ddarparu addysg elfennol yn ogystal ag addysg grefyddol i blant a weithiodd mewn ffatrïoedd ar bob diwrnod arall yr wythnos. Ymledodd y syniad ar draws Prydain, ac yn hwyrach yr Unol Daleithiau. Sefydlwyd Undeb Ysgol Sul Llundain ym 1803 a'r Undeb Ysgol Sul Americanaidd ym 1817. Roedd y mudiad ysgol Sul yn elfen o eglwysi Protestannaidd yn bennaf.

Cymru

Yng Nghymru sefydlwyd mudiad yr Ysgolion Sul yn negawd olaf y 18g gyda'r bwriad o ddarparu addysg grefyddol ar gyfer y werin, yn blant ac oedolion. Ystyrir yr ysgolion Sul Cymreig fel parhad o fudiad addysg arloeswyr cynnar fel Griffith Jones, Llanddowror. Tyfodd y mudiad yn gyflym ar ddechrau'r 19g dan arweiniad Thomas Charles o'r Bala gan ymledu o eglwysi'r Methodistiaid i'r Bedyddwyr ac eraill. Un o effeithiau pwysicaf yr Ysgol Sul yng Nghymru oedd lledaenu llythrenedd, sef y gallu i ddarllen ac ysgrifennu Cymraeg a hynny mewn cyfnod pan waharddwyd y Gymraeg yn ysgolion y wlad. Un o ganlyniadau hynny oedd twf y wasg Gymraeg yn y 19g ac adfywiad mewn llenyddiaeth Gymraeg a arweiniodd yn y pendraw at dwf Radicaliaeth wleidyddol wrth i'r werin ddeffro. Roedd y mudiad yn ei anterth yn y cyfnod 1870-1920.