Eglwys Sant Cynhaiarn: Eglwys yn Ynyscynhaearn, Gwynedd

Mae'r eglwys wedi'i lleoli ar godiad bychan o dir a arferai fod yn ynys ar Llyn Ystumllyn, tua cilometr i'r de o Bentrefelin, Gwynedd, Cymru. Fe'i chofrestrwyd gan Cadw fel adeilad cofrestredig Gradd II*. Mae'r ffordd sy'n arwain i'r eglwys ychydig yn uwch na'r caeau o'i phoptu - dyma'r hen ffordd Ganoloesol a oedd yn ffinio gydag ochr yr hen lyn. Mae'r eglwys yn fwyaf nodedig am fod yn fan claddu Dafydd y Garreg Wen, ('Dafydd Ŵan' ar lafar, neu neu 'David Owen' ar ei dystysgrif geni). Hyd yn ddiweddar cysegrwyd yr eglwys i Sant Cynhaiarn.

Eglwys Sant Cynhaiarn

Math	eglwys
Sefydlwyd	12 g
Daearyddiaeth
Lleoliad	Dolbenmaen
Sir	Dolbenmaen
Gwlad	Cymru
Uwch y môr	8.7 metr
Cyfesurynnau	52.9262°N 4.19443°W
Arddull pensaernïol	pensaernïaeth Sioraidd
Statws treftadaeth	adeilad rhestredig Gradd II*
Cysegrwyd i	Cynhaiarn
Manylion
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Ceir olion cytiau hirion o’r Canol Oesoedd cynnar i'r de-orllewin o'r eglwys.

Cyn sefydlu tref Porthmadog, sydd ychydig filltiroedd i ffwrdd, dyma oedd Eglwys Plwyf yr ardal. Mae corff yr eglwys yn dyddio'n ôl i'r 12g, ac ychwanegwyd yr adain ogleddol yn y 16g. Yn 1622 y codwyd yr adain ddeheuol. Mae'r rhan fwyaf o'r dodrefn mewnol yn perthyn i arddull y cyfnod Siorsaidd ac yn mynd nôl i 1832. Yn y 2010au tynnwyd y mortar hyll oddi ar wal gorllewinol yr eglwys a datgelwyd gwaith carreg arbennig o grefftus.

Gwnaed y pulpud teirllawr hynod yn 1832. Symudwyd yr organ Gothig fawr yma (a wnaed gan 'Flight & Robson') yn 1854 o Dremadog. Mae'r fedyddfaen yn gymharol newydd (1900) ac ni wyddys beth yw hynt a helynt yr hen fedyddfaen. Ceir yma neuadd fechan iawn a gynlluniawyd gan Clough Williams-Ellis yn 1937. Ceir sawl ffenestr liw i goffáu cyn-aelodau'r eglwys ac eraill megis morwyr, ac yn eu plith y mae ffenest i 'Bêr Ganiedydd Israel' yn canu'r delyn er cof am Alltud Eifion, a anwyd ym mhlwyf Cynhaiarn. Gwnaed ambell ffenest gan James Powell a'i fab rhwng 1899 a 1906. Mae ffenestr arall yn cynnwys llun o Sant Cynhaiarn.

• Bedd y bardd Ellis Owen, Cefnymeysydd
  Bedd y bardd Ellis Owen, Cefnymeysydd
• Llun manwl o fedd Ellis Owen
  Llun manwl o fedd Ellis Owen
• Bedd John Williams (Ioan Madog)
  Bedd John Williams (Ioan Madog)
• Llun manwl o fedd Ioan Madog
  Llun manwl o fedd Ioan Madog

Yma y claddwyd Dafydd y Garreg Wen yn 29 oed yn 1749, a nodir hynny ar ei garreg fedd, gyda llun bychan o delyn wedi'i gerfio ar wyneb y lechen. Ar y garreg mae'r ysgrifen: "BEDD DAVID OWEN, neu Ddafydd y Garreg Wen. y Telynor rhagorola gladdwyd 1749 yn 29 oed."

Swynai'r fron, gwnai'n llon y llu--â'i ganiad,
Oedd ogoniant Cymru;
Dyma lle cadd ei gladdu,
Heb ail o'i fath, Jubal fu.

Yma hefyd y claddwyd awdur Cell Meudwy, y beirniad llenyddol a'r hynafieithydd Ellis Owen, Cefnymeysydd (31 Mawrth 1789 - 27 Ionawr 1868) a drigai gyda'i fam a'i chwiorydd mewn fferm gerllaw; ef sgwennodd yr englyn uchod i Dafydd. Yma hefyd y claddwyd y bardd John Williams (Ioan Madog). Yma hefyd y claddwyd John Ystumllyn (neu Jack Black), sef dyn du ei groen a chyn-gaethwas o Affrica a gladdwyd yma yn niwedd y 18g. Roedd yn ffasiynol yr adeg honno i gyflogi gwas croenddu yn y tŷ, a dyna a wnaeth teulu'r Wynniaid, o Dŷ Ystumllyn. Priododd Jack i deulu lleol a chafodd 7 o blant. Yn ôl Cadw, dyma'r dyn du cyntaf i ddod i Gymru. Ymhyfryda llawer o bobl leol heddiw (2014) eu bod yn perthyn iddo.

Ceir yma hefyd gofeb ar ffurf wrn i deulu James Spooner, y syrfewr hwnnw a adeiladodd Reilffordd Ffestiniog; mae'r wrn enfawr wedi'i amgylchynu gan ffens haearn, tua 6 metr i'r de o ddrws yr eglwys.

•  
  Cefn yr eglwys
•  
  Ffotograff Gan John Thomas ca. 1885
•  
  Y fynedfa 2014
•  
  Yr allor
•  
  Pulpud

• Alltud Eifion, Tremadog, a anwyd ym mhlwyf Cynhaiarn
• Eglwys Sant Beuno, Penmorfa