جوگرافیای ئوردن

لە باکوورەوە سوریا، لە باشووری خۆرھەڵاتەوە عەرەبستانی سەعوودی، لە باکووری ڕۆژھەڵاتیشەوە عێراق، لە خۆرئاواوە ئیسرائیل و کەنارەکانی خۆرئاوای ڕووباری ئوردن سنوریان لەگەڵ ئەو وڵاتەدا ھەیە، لە باشوریشەوە ٢٦ کیلۆمەتر سنوری ئاوی لە کەنداوی عەقەبەدا ھەیە. لەگەڵ ئەمانەشدا لە ناو وڵاتانی عەرەبیدا ئوردن کەمترین سنوری ئاوی ھەیە. پایتەختی ئەم وڵاتە شاری عەممانە. کەش و هەوایەکی مام ناوەندی هەیە هاوینانی گەرم و زستانانی ساردە. بەپێی ئامارەکانی ساڵی ٢٠١٤ ژمارەی دانیشتوانی وڵاتی ئوردن ٧٬٥٠٤٬٨١٢ کەس بووە کە دەکاتە ٠٫١٠ لەسەدی ڕێژەی خەڵکی جیھان. تەمەنی مام‌ناوەندی خەڵکی ئەم وڵاتە ٢٣٫٧ ساڵە. ھەروەھا ٨٣ لە سەدی دانیشتوانی وڵات لە شارەکان دەژین.

ژبلی سنوورێن ئوردنێ ئەوێن دگەل ئیسرائیل و سوریا هەین، سنوورێن نیڤدەوڵەتی یێن ئوردنێ هیچ بەربەستەکێ سروشتی نینە. ئەڤ سنوورە دەرئەنجاما چەندین ڕێکەفتنێن نیڤدەوڵەتی بوون وچ ئاریشە ل سەر نەبوون ژ بلی سنوورێن وێ دگەل ئیسرائیلێ هەتا ساڵا ١٩٨٩.

ئەو سنوورێن دگەل سووریا و عیراق و سعوودیێ هەنە گرنگیا وان نە وەکی گرنگیا سنوورێن وێ یە دگەل ئیسرائیلێ ژبەر کو سنوورێن ئوردنێ دگەل وڵاتێن عەرەبی چ جارا نەبوویە ڕێگر ژ هاتنوچوونا ئیجاخێن کوچەرا هەتا ساڵا ١٩٢٥ دەمێ ڕێکەفتنا حەدا هاتیە ئیمزاکرن دناڤبەرا شانشینا ئێکگرتی و شانشینا سعوودی.

ل ساڵا ١٩٦٥ ئوردن و شانشینا سعوودی ڕێکەفتنەکا دی ئیمزاکر بو دیارکرنا سنوورا دناڤ هەردوو وڵاتان دا و ژ دەرئەنجامدا ئوردنێ ١٩ کێلۆمترێن دی ژی وەرگرتن ل کەنداڤا عەقەبە و ٦.٠٠٠ کێلۆمترێن دووجا ل دەڤەرێن دی و د بەرامبەردا ٧٠٠٠ کێلۆمترێن دووجا بەخشینە شانشینا سعوودی ژ وێ دەڤەرا دکەفتە ناڤ سعوودیێ دا. ئەڤ سنوورێن نی یێن ئوردنێ بوو ئەگەرێ مەزنکرنا بەندەرا عەقەبە و هەر وەسا دڤەرەکا نوی هاتە درەست کرن کو هەر دوو لا ڕێکەفتن ل سەر وێ هندێ کو هەر لایەک بشێت ئەوێ پەترۆڵێ بفروشیت ئەوا ل ئالی یێ وی دەرکەڤیت. هەر وەسا ئەڤ ڕێکەفتنە بو ئەگەرێ پاراستنا مافێن پەزچەری یێ و ئیجاخێن کووچەر دناڤ هەردوو وڵاتان دا.

ئەڤ وڵاتە بارا پتر ژ بانییەکێ کو بلندیا وێ دگەهیتە ٧٠٠- ١٢٠٠ متران و یا دابەشبووی ل سەر دوو پارچا و ڕێکا دووڵ نهاڵا و هندەک چیایا. ڕوژئاڤایێ بانی یێ تمامکەرێ لێڤا ڕوژئاڤایێ ڕویبارێ ئوردنێ یە. ئەڤ نهاڵە بەشەکە ژ نهاڵا مەزن و دیماهیکێدا دگەهیتە دەریاچا تەبرییە و نهاڵا ئوردن و دەریاچا مری (کو کویراتیا وێ دگەهیتە ٧٣٠ متر) و دەڤەرا عەرەبە و کەنداڤا عەقەبە ل دەڤەرا دەریایا سووڕ. سنوورێت ڕوژئاڤا بریتییە ل بەشێ خوارێ یێ ڤێ نهاڵێ یە. هەرچەندە ئوردن دکەڤیتە دەڤەرەکا بوومەلەرزی، ئەڤە چەندەها سەدەیە چ عەرد هەژیانێن بهێز ل وێرێ ڕوی نەداینە.

لێڤا ڕۆژهەڵات بارا پتر ژ بیابان پێک دهێت کو گەلەک جۆرێن رووزەڤی تێدا هەنە و گەلەک هشکن. پتریا رووبەرێ ڤێ دەڤەرێ بەشەکن ژ بیابانا سووری و بیابانا باکوورا سعوودی. گەلەک زویرگێن خیزێ یێن مەزن هەنە ب تایبەتی ل ئالی یێ باشوور و ڕۆژهەلاتا باشوور هەر وەسا هندەک دەشتێن خێ ژی هەنە. ژ ئەگەرا هەبوونا گرێن کەڤرێن خیزی و  چیایێن نزم تەنها هندەک تەراش لێ شین دبن کو بو ماوەکێ کورت دمینن ل دویڤ بارانێن کێم کو ل زڤستانێ دبارن. کێم خەلک ل ڤان دەڤەران دژین ئەگەر بەراورد بکەی دگەل دەڤەرێن دیترێ ئوردنێ.

توڕا ئاڤەڕوویان گەلەک یا مەزن و ڤەقەتیایە. گەلەک جارا ئاڤێن بارانی ناگەهنە دەریای چونکی ئاڤا بارانێ ئەوا ل حەوزان کوم دبیت یان دبیتە هەلم یان ژی دچیتە ناڤ عەردی دا. ل ئالی یێ ڕۆژئاڤایێ لێڤا ڕوژئاڤا بیابان هێدی هێدی دچیت هەتا دبیتە بانیا ئوردنی کو بانیەکا راست و ڕاستە و لێڤێن وێ د ڕکن و ژ بەرێن گێچێ پێک دهێن کو بلنداییا وێ دگەهیتە نێزیکی ٩٠٠ متران. بلنداهیا هندەک کومتکان دگەهیتە ١٢٠٠ متران ل بەشێ باکووری و هندەک جارا بلنداهیا وان گومتکان ل بەشێ باشووری پترە ژ ١٧٠٠ متران و بلندترین گومتک چیایێ ڕەمە کو بلنداهیا وی دگەهیتە ١٧٥٤ متران (بەلێ بلندترین بەرزایی ل ئوردنێ چیایێ ئوم ئەل دامی کو ١٨٥٤ متران یێ بلندە کو دکەڤیتە دەڤەرەکا دویر ل باشوورێ ئوردنێ). ئەڤ بانیە ژمێژرا جهێ ژیانا مرۆڤان بوویە.

لایێ ڕوژئاڤایێ بانی یێ دبیتە فڕاکە ب درێژاییا لێڤا ڕۆژهەلاتا ڕویبارێ ئوردن و دەریایا مری و دبیتە تەمامکەرێ لایێ باشوورێ دەریایا مری. پتریان وان نهاڵان ئەوێن کو ڤەرێژا وان دچتە ناڤ بانی یێ ئاڤێ درێژنە ڤێ بانی یێ تەنها د وەرزێ کورتێ زڤستانێدا. ئەڤ نهاڵێن کویر و ڕک گەلەک مەترسیدارن بو گەشتکرنێ گرنگ د دەمێ پڕ ئاڤ بن یان ژی د دەمێ هشک بن.

ڕویبارێ ئوردن یێ کورتە بەلێ ژێدەرێن وی یێ چیایی گەلەک بلندن (نێزیکێ ١٦٠ کێلۆمتران ل باکوورێ ڕێژگەها ڕووباریە ل دەریایا مری). بلنداهیا ژێدەران نێزیکێ ٣٠٠٠ مترایە ل سەر ئاستێ دەریای وپاشی ئاستێ ڕووباری دبیتە ٤٠٠ متران ل ژێر ئاستی دەریای. بەری ڕویبار بگەهیتە دڤەرێن ئوردنی دەریایا ئوردن دروست دکەت کو ئاستێ وی ٢١٢ متران نزمترە ژ ئاستێ دەریای. ژێدەرێ سەرەکی یێ رویبارێ ئوردن ڕویبارێ یەرمووکە. ل نیزیکێ جهێ گەهشتنا هەردوو رویباران ڕویبارێ یەرمووک دێ بیتە سنوور دناڤبەرا ئوردن و ئیسرائیلێ ل ئالی یێ باکوورێ ڕوژئاڤا ڤە و هەر وەسا دێ بیتە سنوور دگەل سووریا ل ئالی یێ ڕوژهەلاتێ باکوور ڤە. ڕویبارێ زەرگە ژێدەرێ دوویێ رویبارێ ئوردنە و ب تمامی بەرزە دبیت ل لێڤا ڕوژئاڤای.

نهاڵەک ب درێژاییا ٣٨٠ کێلۆمتران ل ڕویبارێ یەرمووک دەست پێدکەت و پاشی دبیتە غەورا باشووری و نهاڵا جەیب (کو یا ب نهاڵا عەرەبە یا بەرنیاسە). غەەورا باشووری دەستپێدکەت ل نهاڵا حەما ل ئالی یێ باشوور ڤە هەتا دگەهیتە غەورا فایا نیزیكێ بیست و پێنج کێلۆمتران ل باشوورێ دەریایا مری. نهاڵا ئەلجەیب ١٨٠ کێلۆمتران یا درێژە و دەستپێدکەت ل ڕەخێ باشوورێ دەریایا مری هەتا دگەهیتە عەقەبێ ل ئالی یێ باشوور. بنێ ڤێ نهاڵێ ل هەمی جها وەک هەڤ نیە. ل لایێ باشوور، دەمێ دگەهیتە نزمترین ئاست خوە ل دەریایا مری ددەت (کو لڤێرە ئاستی ڤێ نهاڵێ دگەهیتە ٤٠٠ متر ل ژێر ئاستێ دەریایێ) و پاشی ل ئالی یێ باکوور ئاستێ ڤێ نهاڵێ دگەهیتە سەرڤەی ئاستێ دەریایێ. هەلمبوونەکا بهێز ڕوو ددەت ل ڤێ دەریایێ چونکی پلێن گەرمی بەرزن ب درێژاییا ساڵی. ئەف ئاڤە نیزیکێ ٢٥٠ غرام ژ خوێ یێن نەحەلیای تێدایە د هەر لیترەکێ ل روویێ سەرڤە و دگەهیتە خالا تێربوونێ ل ئاستێ ١١٠ متران.

زنجیرەچیای شەرات