تەنگرییەت

ئەوان خوداوەندی ئاسمانی خۆیان تەنگری دەپەرستن. مەبەستی ژیانە بە پێی ڕوانگەی تێنگریستان ئەوەیە کە بە هاوئاهەنگی لەگەڵ گەردوون بژین.

هەموو تورکەکان و هەندێک لە مەنگۆلییەکان پێش هاتنی ئیسلام و مەسیحیەت و جوولەکەکان تەنگریست بوون. تەنگریزم ئەمڕۆ زۆر بچووکە هەرچەندە زۆرێک لە تورکەکان دەگەڕێنەوە بۆی. هەروەها ئەم دەستەواژەیە باس لە چەندین بزووتنەوە و فێرکارییە ئایینییە ڕەسەنەکانی تورک هاوچەرخ دەکات. هەموو شوێنکەوتوانی لە تەنگریزم یەکتاپەرستن و تەنها تەنگری دەپەرستن. لە تەنگرییەتدا، تەنگری ئەو خودایەیە کە نوێنەرایەتی چاکە دەکات و ئێرلیک شەیتانەکە کە نوێنەرایەتی خراپ دەکات.

تەنگرییەتی شیرک بوو بەڵام دواتر بوو بە یەکتاپەرست، و تەنها تێنگری دەپەرست.

تێنگری یەکەم خوداوەندە سەرەتاییەکانە لە ئایینی گەلی سەرەتای تورکدا. دوای ئەوەی تورکەکان دەستیان کرد بە کۆچکردن و بەجێهێشتنی ئاسیای ناوەڕاست و ڕووبەڕووبوونەوەی ئایینە یەکتاپەرستەکان، تەنگریزم لە بنەچەی بتپەرستی/شیرکییەوە دەستکاری کرا.

لە تەنگرییەتدا، شاخەکەی خان تەنگری زەوەی پێروز بێت و بە ناوی تەنگری ناونراوە. "خان تەنگری" بە واتای "پاشا تێنگری" دێت.

تەنگریزم ئایینێکی کۆن بووە و زیاتر لە دوای بڵاوبوونەوەی ئایینی مەسیحی و دواتر ئیسلام نەما. زۆرێک لە تورکەکان لە ساڵانی نەوەدەکاندا هەوڵیان داوە تێنگریزم زیندوو بکەنەوە، بە تایبەت لە قیرغیزستان، کازاخستان، تورکیا.

دوای ئەوەی ئەتاتورک لە ساڵی ١٩٢٣ تورکیای دروستکرد، ئایدۆلۆژیایەکی ناسیۆنالیستی تورانیزم و کەمالیزم و پان تورکیزم یارمەتیدەر بوو بۆ زیادکردنی تەنگریزم.  ئیسلام زۆر سنووردار بوو بەڵام ڕێگەی بە تێنگریزم دەدرا بە ئازادی بوونی هەبێت. زۆربەی وشەکانی عەرەبی و فارسی و کوردی لە زمانی تورکی لابراون. ئاتاتورک وشەی «الله» بۆ خوا قەدەغە کرد و لە شوێنیدا تەنگریی گۆڕی.

نوسەر و مێژوونووسی دیاری تورک نیهاڵ ئاتسز، تێنگریست و ئایدیۆلۆژیکی تورانیزم بوو.

تەنگریزم لایەنگری چالاکی زۆر کەمی هەیە، بەڵام بوژانەوەی ئایینێکی نەتەوەیی گەیشتە ئامادەبووانێکی گەورەتر لە بازنەی فیکری و ناسیۆنالیستیدا.  سەرۆک کۆماری پێشووی کازاخستان، نورسوڵتان نازاربایڤ و عەسکەر ئاکایێڤ، تەنگریزمیان بە ئایینی نەتەوەیی و سروشتی گەلانی تورکیا ناوبرد. لە کاتی گەشتەکەیدا بۆ ڕووسیا لە ساڵی ٢٠٠٢، ئاکایڤ بە قسەی خۆشی باسی لەوە کرد کە سەردانێک بۆ ڕووباری یەنیسێی "زیارەتێک بۆ شوێنێکی پیرۆز بۆ قرغیزییەکان" پێکدەهێنێت. پەیڕەوانی تێنگریزم هەمیشە دەڵێن ئیسلام نامۆیە بۆ گەلانی تورک، بە هەمان شێوەی ئایینی مەسیحی و جوولەکە. پەیڕەوانی تێنگریزم زۆربەیان تورکە ناسیۆنالیستەکانن کە لە تورکیا و ئازەربایجان و ئاسیای ناوەڕاستەوە هاتوون.ژمارەیەکی زۆر لە تورکەکان ئیسلام بەجێدەهێڵن بۆ ئەوەی بچنە سەر تەنگریزم.