Tengrîzm
Tengrîzm (ku bi navê Tengrîîzm, Tengerîzm, an Tengrîanîzm jî tê zanîn) dînekî etnîk ya tirkî, yenîseyî, mongolî ye ku ji stepên Ewrasyayê derketiye holê û li ser bingeha şamanîzm û anîmîzmê ye.
Ew xwedayê xwe yê esmanê Tengrî diperêzin. Di tengrîzmê de gur jî wekî heyînên pîroz têne hesibandin. Armanca jiyanê li gor tengristanê ew e ku bi gerdûnê re lihevhatî bijî.
Beriya hatina îslam, xirîstiyantî û cihûtiyê hemû tirk û hinek jî mongol tengrîst bûn. Tengrîz îro pir piçûk e her çend gelek tirk lê vedigerin. Ev têgîn çend tevger û hînkirinên olî yên xwecihî yên tirkî yên hemdem jî vedibêje. Hemû peyrewên wî yên di tengrîsê de yekxwedayî ne û tenê tengrîsê diperêzin.
Tengrîzma nûjen
Tengrîzmî şirk bû lê paşê bû yekxwedayî, û tenê Tengrî diperizin. Ew li ser başî û xerabiya bingehîn hîn dike ku Tengrî xwedê nûnertiya qenciyê dike û Erlîk jî şeytan nûnerê xirabiyê ye.
Tengrî di dînê gelên pêşî yên tirk de xwedawenda yekem a bingehîn e. Piştî ku tirkan dest bi koçberiyê kirin, ji Asyaya Navîn derketin û bi olên yekxwedayî re rû bi rû man, Tengrîzm ji eslê pagan/polîxwedayî hate guherandin.
Li gorî tengrîzmê, çiyayê Çiyayê Xan Tengrî axa pîroz e û navê wî Tengrî ye. "Xan Tengrî" tê wateya "Qralê Tengrî".
Tengrîzm oleke kevnar bû ku bi piranî piştî belavbûna xiristiyantiyê û paşê jî îslamiyetê winda bû. Gelek tirkan di salên 1990î de, bi taybetî li Qirgizistan, Qazaxistan, Tirkiyeyê hewl dan ku tengrîzm vejînin.
Piştî ku Atatürk di sala 1923an de Tirkiyeyê ava kir, îdeolojiya neteweperest a turanîzm, kemalîzm û panturkîzmê bû alîkar ku Tengrîzm zêde bibe. Îslam pir bisînor bû, lê destûr dan ku peyrewên tengrîzmê bi azadî hebûna xwe bidomînin. Piraniya peyvên erebî, farisî û kurdî ji tirkî hatine derxistin. Atatürk ji bo Xwedê peyva “Allah” qedexe kir û li şûna wê “Tengrî” kir.
Nivîskar û dîroknasê navdar ê tirk Nihâl Atsız tengrîst û îdeologê turanîzmê bû.
Tengrîzmê pir hindik alîgirên çalak hene, lê vejandina oleke neteweyî di derdorên rewşenbîr û neteweperest de gihîştiye asteke mezin. Serokên berê yên Qazaxistanê Nursultan Nazarbayev û Asker Akayev, Tengrîzmê wek ol û xwezaya neteweyî ya gelên tirk bi nav kirin. Di gera xwe ya Rûsyayê de di sala 2002 de, Akayev got ku seredana Çemê Yenîseyî "ji bo tirkan û tengrîstan ziyareta cîhekî pîroz e." Şopdarên tengrîzmê her tim digotin Îslamiyet ji gelên tirk re jî xerîb e, xirîstiyantî û cihûtî jî biyanî ye. Şagirtên tengrîzmê bi piranî tirkên neteweperest ên ji Tirkiye, Azerbaycan û Asyaya Navîn in. Hejmarek mezin ji tirkan ji îslamê derdikevin û tevlî tengrîzmê dibin.
Herweha bibin
Çavkanî
Bîbliyografî
- Saraçoǧlu, Cenk (2004). Nihal Atsiz's World-view and Its Influences on the Shared Symbols, Rituals, Myths and Practices of the Ülkücü Movement. Universitäts- und Landesbibliothek Sachsen-Anhalt.
- Laruelle, Marlène (22 adar 2006). "Tengrism: In Search for Central Asia's Spiritual Roots" (PDF). Central Asia-Caucasus Analyst. 8 (6): 3–4. Ji orîjînalê (PDF) di 7 kanûna pêşîn 2006 de hat arşîvkirin.
- Laruelle, Marlène (2007). "Religious revival, nationalism and the 'invention of tradition': political Tengrism in Central Asia and Tatarstan". Central Asian Survey. 26 (2): 203–16. doi:10.1080/02634930701517433. S2CID 145234197.
This article uses material from the Wikipedia Kurdî / كوردی article Tengrîzm, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Ger wekî din nehatibe diyarkirin, naverok di bin CC BY-SA 4.0 de berdest e. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Kurdî / كوردی (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.