تاودانی زەوی: پێشەکی

تاودانی زەوی ھێندێکی ئاڕاستەدارە و ئاڕاستەکەی بەردەوام ڕوەو چەقی زەویە. یەکەکەی لە سیستەمی نێودوڵەتی یەکە بریتیە لە (${\displaystyle m/s^{2}}$ یا ${\displaystyle m.s^{-2}}$).

لە سەر ئاستی دەریا بڕی تاودانی زەوی یەکسانە بە. ئەم بڕە لەگۆڕاندایە و ھەرچەند لە ئاستی دەریا بەرز ببیتەوە ئەم بڕە کەم دەکات. بەھەمان شێوە گەر گەر تەنێک بەرەو چەقی زەوی بچیت بەرەبەرە بڕی تاودانی زاوی لە سەری کەم دەکات و لە چەقی زەوی دا بڕەکە یەکسان دەبێ بە سفر.

ئەم تاودانە یەکسانە بۆ گشت تەنێک گەرچی بارستاییەکەشیان جیاواز بێت. واتا بە شێوە نمونەیی گەر دوو تەن، بە بارستایی جیاواز، لە بەرزیەک بەردرێنەوە بەیەکەوە دەکەونە سەر زەوی. ھەڵبەت ھەندێ ھۆکاری تریش پێویستە لەبەرچاو بگیرێن وەک بەرگری ھەوا کە کاریگەری دەخەنە سەر خێرایی بەر بوونەوەکە. دەشێ دوو تیوبی بەتاڵ لە ھەوا بەکار بھێنرێ بۆ تاقیکردنەوەکە بۆ ئەوەی ئەنجامێکی نمونەیی دەرچێت. پێویستە جیاوازی بکرێ لە نێوان ئەم ھێندە فیزیاییە و نەگۆڕی کێشکردن کە بە G ھێما دەکڕێ و بڕەکەی لە گشت کەوندا بە نەگۆڕی دەمێنێتەوە، کە یەکسانە بە: ${\displaystyle G=6.67408\times 10^{-11}m^{3}kg^{-1}s^{-2}}$ ئەم بڕە لە لایەن ئیسحاق نیوتنەوە دۆزرایەوە و لەناو یاساکانیدا بەکارھاتۆتەوە. بۆ نمونە گەر بمانھەوێ بڕی تاودانی زەوی بدۆزینەوە، سود وەردەگرین لە یاسای ڕاکێشانی تەنەکان کە لە شێوەی خوارەوەیە:

${\displaystyle F=G\left({\frac {m_{1}m_{2}}{r^{2}}}\right)}$

لێرەدا:

• G نەگۆڕی کێشکردن،
• ${\displaystyle m_{1}}$بارستایی زەوی (${\displaystyle M_{\bigoplus }=5.972\times 10^{24}kg}$)
• r یەکسانە بە نیوەتیرەی زەی (${\displaystyle r_{\bigoplus }=6.371km}$), ${\displaystyle m_{2}}$ بارستایی ھەرتەنێکە کە لە لایەن زەویەوە تاو دەدرێت (بڕێکی گۆڕاوە).

بە دانانەوەی ھەریەک لە بڕە نگۆڕەکان لە ھاوکێشەی سەرەوە دەگەین بەم یاسایەی خوارەوە: ${\displaystyle {\displaystyle F=mg}}$ ئەم یاسایە یەکسانە بە یاسای دووەمی نیوتن کە تێیدا ھێز یەکسانە بە بارستایی جاران تاودان.

بە ھۆی ئەوەی کە زەوی ھێلکەییە، بڕی تاودانی زەوی جیاوازە. ھەڵبەت ئەم جیاوازیە زۆر کەمە و جیاوازیەکەی دەگاتە ٠٬٣ ٪.

 

بە ھۆی بەرزبوونەوە و دورکەوتنەوە لە ئاستی زەوی ئەم بڕە کەم دەکات. بۆ نمونە بەرزبوونەوە بۆ ٩٠٠٠ مەتر، کێشی تەنەکان بە بڕی ٢٩٪ دادەبەزێ.

بە ھۆی ڕۆچوون بە ناخی زەویدا بڕی تاودانی زەوی کەم دەکات. بۆ ئەم مەبەستە یاسای خوارەوە سودی لێدەبینرێت:

${\displaystyle g(r)=-{\frac {GM(r)}{r^{2}}}.}$ ${\displaystyle {\displaystyle g(r)=-{\frac {GM(r)}{r^{2}}}}}$  گەر چڕی زەوی بەیەکسانی دابنرێت کەواتە دەشێ بارستایی بەم شێوەیە بنوسرێ (${\displaystyle M(r)=\left({\frac {3}{4}}\right)\Pi \rho r^{3}}$ ). کەواتە تاودانی زەوی بەڕۆچون بەناخی زەوی دا بەم شێوەیەی خوارەوە دەنوسرێتەوە: ${\displaystyle {\displaystyle g(r)={\frac {4\pi }{3}}G\rho r}}$  بەم شێوەیە تەنھا یەک بڕی گۆڕاومان ھەیە کە بە نزیک بوونەوە لە چەقی نیوەتیرە کەم دەکات و بەھەمان شێوە تاودانی زەویش کەم دەکات.

ھەر یەک لە مانگ و خۆر کاریگەریان ھەیە لە سەر بڕی کاریگەری تاودانی زەوی. چونکە تاودان ھێندێکی ئاڕاستەدارە و ھەر یەک لە مانگ و خۆریش تاودانیان ھەیە، کۆی گشتی کاریگری تاودان لەسەر ھەر تەنێک یەکسان دەبێ بە کۆی ئاڕاستە بڕی گشت تاودانەکان لەسەر تەنەکە. بەڵام نابێ یەوەشمان لبیرچێ کە بە ھۆی دووری زۆری خۆر و بچوکی مانگ بڕەکانیان لە ڕۆژدا یەکسانە بە${\displaystyle 2\mu m.s^{-2}}$ .