Proviñs Britannia

• Gwelout ivez Aloubadeg Enez Vreizh gant ar Romaned .

Enez Vreizh a oa anavezet gant Gresianed, Fenisianed, Kartadaiz : er IVvet kantved kent JK e teuent di da gerc'hat staen eus Kernev-veur. Ar C'hresianed a rae anv eus Cassiterides, pe "inizi ar staen", a oa, en o soñj, tostik da arvor kornôk Europa. Ar moraer Himilco, eus Kartada, a deuas da weladenniñ an enez er Vvet kantved kent JK, ha war e lerc'h, er IVvet kantved, e teuas ar Gresian Pytheas. Daoust da se e chome ur vro gevrinus, ha skrivagnerien roman zo a soñje ne oa ket anezhi.

Donedigezh Caesar

Kentañ darempred a voe gant ar Romaned a voe gant Julius Caesar e 55 kent JK. Hennezh a oa o vrezeliñ e Galia, hag a grede e veze sikouret ar C'halianed gant ar Vrezhoned. Gant e zilestradeg e krogas an darempredoù kentañ etre ar Vrezhoned hag ar Romaned.

Troiadig ar bloaz 55

E 55 kent JK eta e tilestras Julius Caesar e kreisteiz Enez Vreizh, anvet Britannia gantañ en e eñvorennoù skrivet e latin. War aodoù Kent a vremañ e tegouezhas Julius. N'eas ket pell avat, fall e oa an amzer, aon en doa da goll e listri. Prientet-fall e oa e droiad moarvat, re nebeut a varc'hegeien a oa gantañ, ha gwell e kavas distreiñ da C'halia.

 

An takadoù merañ

 

E-doug ar c’hentañ hag an eil kantved e voe rannet ar broviñs e takadoù disheñvel :

• Proviñs Britannia hec’h-unan gant un takad dindan dalc’h al lejionoù hag un all siouloc’h.
• Rouantelezhioù-pratikoù, staget tamm-ha-tammm ouzh ar broviñs e lodenn gentañ ar c’hentañ kantved (Togidumnus er c’hreisteiz, Prasutagus er c’hornôg...).

Tra ma’z eo chomet un tamm emrenerezh gant ar rouantelezhioù-pratikoù e voe aozet ar peurrest eus ar vro hervez an urzh roman.

Diazez ar melestradur e oa ar c’heodedoù pe ar ar meuriadoù kelt evel e Galia a vere o aferioù diabarzh

Ar c'hêrioù

Da-heul an aloubadenn e voe savet keodedoù roman nevez war dachenn ar meuriadoù evel re an Atrebates, an d/Trinovantes, an Iceni, ar g/Coritani, an Ordovices, an Demetae hag ar v/Brigantes. A-wezhioù e oa ur gêr dija ha diorroiñ a rae ar gêr roman-ha-brezhon e-kichen (evel e Calleva, Verulamium, Camulodunum...). A-wezhioù, e veze krouet ur gêr nevez hag e veze dilec’hiet ar boblañs (evel e Noviomagus, Durovernum, Corinium...). N’ouzer ket da vat e pe lec’h emañ kêrbenn ar broviñs d’ar mare-se. Lod a soñj ez eo Londinium (Londrez), fontet e-kerzh ar c’hentañ kantved – lod all a soñj e oa Camulodunum pe Eburacum.

Kêrioù eus proviñs Britannia (anvioù latin) :

• Camulodunum (Colchester), trevadenn soudarded e bro an Trinovantes ha kentañ kêrbenn ar broviñs e 43
• Lindum, (Lincoln– Lincolnshire) trevadenn soudarded savet dindan ar Flavianed
• Glevum, (Gloucester) trevadenn soudarded savet dindan Nerva
• Eburacum (York), trevadenn soudarded savet dindan Antonin moarvat
• Caesaromagus (Chelmsford), kêr-benn an d/Trinovantes
• Verulamium (St Albans) municipes nemetañ, dezhañ ar gwir latin e Preden, kêr-benn ar g/Catuvellauni
• Noviomagus Regnorum (Chichester), kêr-benn ar Regni
• Calleva Atrebatum (Silchester) kêr-benn an Atrebates
• Venta Belgarum (Winchester) kêr-benn ar v/Belgae
• Durovernum Cantiacorum (Canterbury), kêr-benn ar g/Cantii
• Durnovaria Durotrigum (Dorchester), kêr-benn an Durotriges
• Corinium Dobunnorum (Cirencester), kêr-benn an Dobunni
• Ratae Corieltauorum (Leicester)
• Deva (Chester)
• Dubris (Douvres)
• Corstopitum (Corbridge), e-kichen moger Hadrian
• Venta Silurum (Caervent), e bro ar Silured
• Mancunium ou Mamucium (Manchester)
• Aquae Sulis (Bath)

Goloet e oa ar vro gant un niver a hentoù ha meret e veze gant un niver a dud dindan ar stad. E darempred e oa ar broviñs gant Naoned ha Bourdel dre porzhioù Domnonea (Kerneveur) ha gant Portus Itius (Boulogne-sur-Mer) war an douar-bras dre porzh Douvres.

Bras e oa obererezh ar mengleuzioù. Ezporzhiet e veze aour, plom arc’hantus, staen hag houarn ha glaou memes.

Yezh ar galloud hag ar vistri e oa al latin. Bras-kenañ e oa levezon sevenadurel an impalaeriezh. Kalz Romaned pe tud eus an impalaeriezh a oa o chom e Britannia ivez. E latin ez aent an eil d'egile evel-just. Abalamour da se ez eo en em ledet implij ar yezh-se.

Koulskoude ne voe ket ken don al latinekadur hag e Galia en tu all da gornad Londrez. Chom a reas bev ar sevenadur keltiek e-maez ar c’hêrioù bras ha dreist-holl e bro an Ordovices hag en hini ar Silures (Kembre hiziv) e lec’h ma ne oa ket ken kreñv levezon ar Romaned. Kenderc’hel a reas ar Vrezhoned da gomz o yezh, ar brezhoneg, ( a vez lavaret predeneg a-wechoù) daoust ma voe latinekaet ar renkadoù uhel.

Setu a skriv Tacitus diwar-benn ar Vrezhoned :

"E gwirionez, ne voe ket heñvelekaet pobladoù ar vro ouzh an alouberien. Ur yezh estren e chomas al latin, a oa ret evit an darempredoù gant ar Romaned. Latinekadur ar c’hêrioù a voe brasoc’h, met ne voe ket a-walc’h evit cheñch yezh an annezidi". Tacitus, Buhez Agricola

Kalz gerioù latin a dremenas koulskoude e yezh ar Vrezhoned evel ma c’hoarvez atav pa vez kalz tud divyezhek. Abalamour da se moarvat eo heñvel deizioù ar sizhun er yezhoù predenek.

 

• Etre 119 ha 122, hag adarre e 142, en em savas ar bobl Brigantes, harpet gant meuriadoù disuj Kaledonia war harzoù hanternoz Britannia. Ret e voe kreñvaat al limes, ar voger a zifenne harzoù an impalaeriezh en hanternoz.

• E-pad beaj an impalaer Hadrian an hini e voe savet Moger Hadrian. Kroget e voe gant al labour e 121-122, hag echuet e 128. Hedet e oa ar voger gant touflezioù, kreñvlec’hioù ha kazarnioù a oa a-hed an harzoù. Chom a reas efedus e-pad tri c’hantved daoust da dagadennoù ar Bikted.

• E 312 e voe krouet:
  • Britannia Prima
  • Britannia Secunda

• Proviñsoù all:
  • Valentia,
  • Maxima Caesariensis
  • Flavia Caesariensis

• Barbarica conspiratio

E 407 e voe embannet disparti ar Romaned diouzh [Enez Vreizh]].