Ружа: род раслін

Мае мноства культурных форм. Дзікарослыя віды ў Беларусі называюць шыпшынамі.

Ружа
Ружа сабачая (Rosa canina)
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя Клас:  Двухдольныя Парадак:  Ружакветныя Сямейства:  Ружавыя Падсямейства:  Rosoideae Трыба:  Roseae Род:  Ружа
Міжнародная навуковая назва
Rosa L., 1753, nom. cons.
Сінонімы
Hulthemia Dumort., 1824 ×Hulthemosa Juz., 1941
Тыпавы від
Rosa cinnamomea L., 1753, typ. cons. [syn. Rosa pendulina L., 1753], non Rosa cinnamomea L., 1759, nom. illeg. [syn. Rosa majalis Herrm., 1762]
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   24807 NCBI   3764 EOL   29911 GRIN   g:10544 IPNI   34015 FW   157343

Назва роду паходзіць ад польск.: róża, што ў сваю чаргу ўтварылася ад ням.: rose і лац.: rosa. Шыпшына атрымала назву з-за вострых шыпоў, якія пакрываюць яе галіны.

 

Лістападныя або вечназялёныя кусты, як правіла, вышынёй 1-5 метраў, часам павойныя, вышынёю 15—300 см (некаторыя віды ўтвараюць пляцістыя галіныы даўжынёю да 12 м).

Пабегі пакрытыя калючкамі.

Лісце чаргаванае, непарнаперыстае, з парнымі, прырослымі да чаранка прылістнікамі (рэдка простыя і без прылістнікаў, як у Rosa persica), утрымлівае 5-7 лісточкаў.

Кветкі розных колераў, як правіла, бледна-ружовыя, простыя ці махровыя, 4-6 см (да 16 см) у дыяметры, адзіночныя або сабраныя ў парасонападобна-мяцёлчатыя суквецці. Цвіценне ў еўрапейскай частцы Расіі ў маі — чэрвені.

Плод несапраўдны (гіпантый), авальны або яйкападобна-шарападобны, пры выспяванні чырвонага, аранжавага, пурпурна-чырвонага колеру, са шматлікімі арэшкамі ўсярэдзіне. Афарбоўка гіпантыя абумоўлена высокім утрыманнем каратынаў. Плады выспяваюць у верасні-кастрычніку.

Адрозніваецца сотні відаў. Пашыраны ва ўмераным і субтрапічным паясах Паўночнага паўшар’я і ў гарах тропікаў. Старажытны цэнтр вырошчвання — Пярэдняя Азія, адкуль ружа трапіла ў антычную Грэцыю. У культуры больш за 30 тыс. сартоў (характэрна міжвідавая гібрыдызацыя). На Беларусі 9 дзікарослых відаў (шыпшын). Найбольш вядомыя: ружа Жэрара, ружа іржава-чырвоная, ружа майская, ці карычная, ружа мяккая, ружа сабачая, ружа скурысталістая, ружа Юндзіла. Трапляюцца ў падлеску разрэджаных лясоў, хмызняках, па берагах рэк, каля агароджаў. У Беларусі інтрадукаваны ружа калючая, ружа маршчыністая, ружа шматкветная, ружа шызая і інш.

Найбольшае распаўсюджванне і гаспадарчае значэнне мае ружа карычная (Rosa cinnamomea L.).

Віды

Пералік відаў складзены на аснове дадзеных GRIN.

 

З шыпшыны варылі сочыва, кісялі, сушылі яе.

У народнай медыцыне плады шыпшыны выкарыстоўвалі пры прастудзе, малакроўі, рэўматызме, гіпертаніі, а таксама як супрацьзапаленчы, мачагонны і жаўцягонны сродак. Адвар каранёў шыпшыны дапамагае пры паралічы і захворванні ног.

З пялёсткаў кветак некаторых відаў атрымліваюць ружавы алей.

У народнай культуры шыпшына сімвалізавала мужчынскае цела і маладосць.

Бог кахання Палель, сын багіні Лады, насіў вянок, у які былі ўплецены ружовыя кветкі шыпшыны. Святую Арыну, якая ўшаноўваецца ў народным календары 1 кастрычніка звалі Арынай-шыпшынніцай, таму што ў гэты час паўсюдна збіралі плады шыпшыны, каб нарыхтоўваць на зіму.

У літаратуры

У беларускім фальклоры шыпшына іншы раз сімвалізавала боль, пакуты, варожасць. Напрыклад, такой сімволікай карыстаюцца ў сваіх вершах Уладзімір Мікалаевіч Дубоўка і Ніна Аксёнчык.