Дыскусія Вакол Спадчыны Вялікага Княства Літоўскага

Асноўнымі спрэчнымі момантамі з’яўляюцца нацыянальна-этнічны характар, пытанні генезісу і вытокаў дзяржавы, ролі балта-літоўскіх і беларуска-славянскіх зямель.

У рамках дыскусіі былі супрацьпастаўлены дзве канцэпцыі аб ВКЛ — адна разглядае яго як літоўскую дзяржаву, другая ж лічыць беларускай. Аднак усё большае прызнанне атрымлівае пункт гледжання тых, хто ўлічвае ролю і продкаў літоўцаў, і продкаў беларусаў, адпрэчваючы крайнія і аднабаковыя падыходы да праблемы.

На дадзены момант у навуковых колах існуюць тры асноўныя канцэпцыі ўтварэння ВКЛ:

1. «Літоўская»: галоўная роля адведзена балцкім плямёнам аўкштайтаў і літвы (продкам сучасных літоўцаў), падкрэсліваецца балцкае паходжанне першага кіраўніка — Міндоўга.
2. «Беларуская»: галоўная роля адведзена славянскаму насельніцтву Русі (продкам сучасных беларусаў), у прыватнасці Панямоння, дзе зарадзілася дзяржава. ВКЛ разглядаецца як уласна беларуская дзяржава, якая сфармавалася пераважна на беларускай тэрыторыі і з пераважнай роляй беларускага элемента.
3. Кампрамісная (таксама «беларуска-літоўская», «літоўска-беларуская», «літоўска-руская»): прызнаецца роля як продкаў літоўцаў, так і продкаў беларусаў. ВКЛ разглядаецца як шматнацыянальная дзяржава, якая склалася на балта-славянскай аснове.

Акрамя таго, вылучаюцца «вялікаруская» (ідэя пра мірнае ўваходжанне зямель Русі ў ВКЛ, падкрэсліваецца асаблівы статус праваслаўнай царквы і русінскай арыстакратыі) і «польская» (мяркуецца, што Польшча таксама мае права на гістарычную спадчыну дзяржавы) канцэпцыі.

Як адзначаюць прыхільнікі літоўскай канцэпцыі, калі ўсходнія славяне мелі моцную дзяржаўнасць (IX—XI стст.) — Кіеўскую Русь, сучасная Літва ўяўляла сабой шэраг асобных зямель на чале з «кунігасамі» (князямі). Дзяржава тут паўстала толькі ў XIII ст. і адразу ж ператварылася ў магутную палітычную і ваенную арганізацыю. Для паўднёвых і заходніх зямель Русі XII—XIII стст. былі перыядам феадальнай раздробненасці, міжусобных войн, якія саслаблялі славян. Усё гэта дапаўнялася набегамі мангола-татараў і крыжакоў. Тым самым, заходнія і паўднёвыя землі Русі, нягледзячы на больш высокі ўзровень развіцця, сталі лёгкай здабычай для балтаў. У XII–XIII стст. літоўцы здзяйснялі напады на Пскоў, Ноўгарад, Полацк^:281.

Дзяржава ўяўляецца як вынік сацыяльна-палітычнага развіцця старажытналітоўскіх плямёнаў. Ключавым момантам у фарміраванні ВКЛ было падпарадкаванне літоўцамі жыхароў Русі. Такога пункту гледжання прытрымліваліся многія расійскія, у тым ліку і савецкія гісторыкі, а таксама большасць польскіх і літоўскіх навукоўцаў. Часткай канцэпцыі з’яўляецца гіпотэза аб Літоўскім княстве, якое меркавана ўзнікла ў Аўкштайціі.

Прадстаўнікі беларускай канцэпцыі робяць упор на адсутнасць у гістарычных дакументах сведчанняў пра заваёвы. Разам з тым, станаўленне ВКЛ суправаджалася заваяваннем балцкіх зямель, у прыватнасці Дзяволтвы і Нальшан, знішчэннем і выгнаннем мясцовых феадалаў, што было ў інтарэсах феадалаў беларускіх зямель. Акрамя таго, заяўляецца пра памылковасць атаяснення летапіснай Літвы (ХІ—ХІІІ стст.) з усходняй часткай сучаснай Літвы (тагачаснай Аўкштайціяй). Гістарычныя сведчанні і тапаніміка паказваюць, што ў Сярэднія вякі пад Літвой разумелася тэрыторыя Верхняга Панямоння, якая знаходзілася паміж Полацкай, Турава-Пінскай і Новагародскай землямі і з’яўлялася разам з імі адной з гістарычных абласцей Беларусі (варта разумець, што ў той перыяд край не быў славянскім, з’яўляючыся ўсходняй мяжой рассялення балтаў). Тут «беларусы» ўступаюць у канфлікт з «літоўцамі», паколькі для апошніх яна займала тэрыторыю Жамойці, Аўкштайціі, Селы і Земгалы.

Ролю Міндоўга ў гісторыі беларуская канцэпцыя лічыць перабольшанай. Аддаецца большае значэнне дзейнасці Войшалка. Менавіта ім праведзена аб’яднанне Новагародскай, Пінскай, Нальшанскай, Дзяволтаўскай, Полацка-Віцебскай і летапісных Літоўскіх зямель у адзіную дзяржаву. Аднак калі далучэнне балцкіх тэрыторый было гвалтоўным, то далучэнне гарадоў Пінск, Полацк і Віцебск праходзіла добраахвотна. Падобным чынам да Вялікага Княства Літоўскага далучаліся і іншыя беларускія землі. Вырашальную аб’яднальную ролю ў пачатковы перыяд адыгрываў Навагрудак.

Адзначалася, што ўсходнеславянскія землі шмат у чым вызначалі культурнае і эканамічнае развіццё ВКЛ. Згодна з дадзеным пунктам гледжання, хоць кіруючая дынастыя і частка арыстакратаў мелі літоўскае паходжанне, але феадалы беларускіх і іншых зямель Русі таксама ўдзельнічалі ў кіраванні краінай. Часам балтаў альбо не заўважаюць, альбо перамяншаюць іх ролю ў стварэнні ВКЛ.

Прыхільнікі трэцяй канцэпцыі стварэння Вялікага Княства Літоўскага на аснове адпаведнага канкрэтна-гістарычнага матэрыялу сцвярджаюць, што ў XIII—XIV стст. у стварэнні і развіцці краіны вырашальную ролю гулялі як заходнерускія, так і літоўскія феадалы. Аднак у XV—XVI стст. усталявалася панаванне эліты славянскага паходжання. Астатнія пазіцыі крытыкуюцца за тое, што дзяржаўнасць не разглядаецца як палітычнае ўтварэнне, сукупнасць палітычных інстытутаў, а зводзіцца да тэрыторыі, мовы і іншых этнічных прыкмет.

Яго фарміраванне ўзводзіцца да ўзнікнення ў літоўцаў перадумоў дзяржаўнасці, імкненню беларускіх зямель пераадолець феадальную раздробленасць і кансалідавацца, знешніх пагрозам у асобе крыжакоў і татара-манголаў. Паводле гэтага меркавання, адбылося аб’яднанне ваеннай моцы балтаў з культурнымі дасягненнямі ўсходніх славян. Адмаўляецца заваяванне літоўцамі беларусаў.

Часткай гэтых спрэчак стала пытанне аб паходжанні кіруючай дынастыі. Маюцца наступныя тэорыі:

1. Вялікія князі літоўскія паходзяць з дынастыі полацкіх князёў Рагвалодавічаў. Заснавана на Васкрасенскім летапісе і Велікапольскай хроніцы. Паводле дадзенай версіі, літоўскія магнаты запрасілі на княжанне Давілу і Рынгольда (называўся бацькам Міндоўга, заснавальніка дзяржавы), нашчадкаў Рагвалода Полацкага.
2. Прускае паходжанне. Заснавана на Велікапольскай хроніцы. Заяўляецца, што Міндоўг быў прускім каралём, які бег ад крыжакоў.
3. Кіруючая дынастыя паходзіць з князёў старажытна-літоўскіх плямёнаў. Заснавана на этымалогіі імёнаў правіцелей літоўскімі даследчыкамі XX стагоддзя.
4. Італьянскае (рымскае) паходжанне літоўскіх князёў. Базуецца на беларуска-літоўскіх летапісах. Паводле легенды кіруючая дынастыя паходзіць ад рымляніна Палемона, сваяка Нерона, які бег ад жорсткага імператара. (гл. Легенда аб Палемоне)

Гісторык Алесь Краўцэвіч пачатак спрэчак аб Вялікім Княстве Літоўскім звязаў з развіццём нацыянальных рухаў — літоўскага і беларускага.

Яго калега Вячаслаў Насевіч адзначыў, што гістарычная спадчына ВКЛ і стаўленне да яго адыграла ключавую ролю ў фарміраванні ідэнтычнасці беларусаў і літоўцаў. Многія з іх сталі ўспрымаць яго як дзяржаву сваіх продкаў. Сучасная літоўская нацыя і нацыянальная дзяржава былі пабудаваныя шмат у чым дзякуючы адчуванню гістарычнай пераемнасці. Вырашальную ролю, на думку даследчыка, адыграла сугучча назваў. У той жа час нацыянальнае будаванне беларусаў першапачаткова апынулася ў больш складаным становішчы, бо была праблема з вызначэннем сваёй нацыянальнай ідэнтычнасці, так як тэрмін «беларусы» амаль не нёс гісторыка-палітычных асацыяцый. У той жа час нельга было ўмацавацца за «Русь» і «рускі/руські», паколькі на дадзенай аснове ўжо трывала абгрунтаваліся расіяне. Больш за тое, з імі за старажытнарускую спадчыну змагаліся ўкраінскія нацыянальныя дзеячы. Прывязка да ВКЛ адбылася з дапамогай тэрміна «ліцвіны». Так сябе называлі жыхары беларускіх зямель да таго, як замацавалася найменне «беларусы». Аднак слова мела значэнне палітоніма, якое абазначала ўсіх жыхароў ВКЛ (як літоўцаў, так і беларусаў).

Сучасны этап дыскусіі, на думку гісторыка Алега Дзярновіча, стартаваў з публікацыі Мікалая Ермаловіча «Па слядах аднаго міфа: Ці было літоўскае заваяванне Беларусі?». Некаторы час праца цыркулявала ў падполлі ў абмежаваным коле беларускай інтэлігенцыі. У другой палове 80-х, калі кніга апублікаваная афіцыйна, яна выклікала абурэнне ў літоўскай акадэмічнай сферы. Да гэтага часу дамінавала пазіцыя, што Вялікае Княства Літоўскае зарадзілася з заваявання балтамі славян.

У 1990—1994 гадах дыскусіі паміж беларусамі і літоўцамі дасягнулі свайго піку. У чэрвені 1992 года ў Гервятах (Астравецкі раён) праведзены «круглы стол» з мэтай удакладніць некаторыя пытанні агульнай гісторыі двух народаў. Літва і Беларусь, якія атрымалі незалежнасць, сталі выпрацоўваць уласнае суб’ектнае бачанне мінулага. Навукоўцы палічылі патрэбным уступіць у дыялог, каб узгадніць асобныя моманты ў гісторыі ўзнікнення краіны. На гэтай сустрэчы ўпершыню агучана меркаванне пра ВКЛ як беларуска-літоўскую дзяржаву.

4 мая 2013 года ў Мінску адбылася публічная дыскусія аб праблеме бачання гісторыі ВКЛ. Ад беларускага боку ў мерапрыемстве ўдзельнічалі Алег Дзярновіч і Алесь Краўцэвіч, літоўскага — Русціс Камунтавічус і Дангірас Мачуліс. У ходзе сустрэчы гісторыкі спыніліся на тым пытанні, ці быў літоўскі захоп усходнеславянскіх зямель. Беларускія навукоўцы пазначылі сваё бачанне так: станаўленне ВКЛ адбылося ў ходзе аб’яднання балтаў, якія валодалі ваеннай моцай, з больш развітымі ў культурных адносінах усходнімі славянамі, якія мелі сваю дзяржаўнасць. Тым самым мела месца ўзаемавыгаднае партнёрства. Літоўскі бок крытыкаваў пазіцыю калег, бо сумняваўся ў мірным супрацоўніцтве, бо на іх думку літоўцы ў ваеннай справе пераважалі жыхароў беларускіх зямель, і з гэтага літоўскія даследчыкі лічылі лагічным выказаць здагадку пра заваяванне славян. Беларускія даследчыкі адзначылі, што ў пісьмовых крыніцах няма згадак пра заваяванне і нават пра ваенныя сутыкненні ў Панямонні.

На сённяшні дзень у Рэспубліцы Беларусь гістарычны наратыў сфарміраваны на аснове кампрамісу. Беларускія гісторыкі прызналі гэтую дзяржаву ў якасці важнага элемента фарміравання ўласнай дзяржаўнасці і культуры. Заклікі асобных палітыкаў лічыць яе першаасновай беларускай дзяржаўнасці ў гісторыкаў падтрымкі не атрымалі. Літоўскі бок лічыць ВКЛ выключна сваім праектам, хоць прызнаецца факт страты элітай роднай мовы і перахода з паганства ў каталіцызм. Асобныя прадстаўнікі пагаджаюцца, што іх продкі супрацоўнічалі са славянамі, будуючы ВКЛ. Як адзначаў гісторык Русціс Камунтавічус, «беларусы прыносілі культуру, літоўцы больш ваявалі».

Беларускія нацыянальна-арыентаваныя партыі (Беларускі народны фронт, Беларуская сацыял-дэмакратычная Грамада) і грамадскія арганізацыі («Талака», «Паходня»), створаныя ў канцы 1980-х, падтрымалі «беларускую» канцэпцыю станаўлення ВКЛ і спрабавалі выкарыстоўваць яе ў сваёй грамадска-палітычнай дзейнасці. Гэта тлумачылася тым, што лідары гэтых арганізацый былі гісторыкамі, археолагамі і філолагамі, якія самі мелі непасрэднае дачыненне да канструявання канцэпцыі.

У 2023 годзе ў Літве абвастрылася праблема вакол ліцвінства — плыні грамадскага меркавання, якая звязвае вытокі Беларусі з Вялікім Княствам Літоўскім і адмаўляе ролю балтаў. Выданне «Независимая газета» адзначыла, што ў сувязі з гэтым стаўленне да беларускай дыяспары пагоршылася. Спрэчка спачатку разгарэлася ў сацсетках, затым у яе ўключыліся літоўскія дэпутаты і Рада БНР. Старшыня парламенцкага камітэта па нацыянальнай бяспецы і абароне Лаўрынас Кашчунас абурыўся тым, што беларусы «прысвойваюць сабе гісторыю Літвы».

Праціўнікі ліцвінства лічаць яго маргінальнай псеўданавуковай тэорыяй. Беларуская палітычная актывістка Святлана Ціханоўская ахарактарызавала плынь як «маргінальную тэорыю», якая імкнецца штучна раз’яднаць літоўцаў і беларусаў, і заявіла, што беларусы паважаюць тэрытарыяльную цэласнасць і гістарычную спадчыну Літвы. Ліцвінства таксама апісвалася сваімі крытыкамі, як форма фашызму, спалучаная з экспансіянісцкімі тэрытарыяльнымі прэтэнзіямі Беларусі да суседніх краін.

У сваю чаргу дзеючае кіраўніцтва Беларусі імкнулася пазбягаць палітызацыі гісторыі і крайніх ацэнак. У 2022 годзе прэзідэнт Аляксандр Лукашэнка назваў Вялікае Княства Літоўскае «першай беларускай дзяржавай», якая сфармавалася «на аснове беларускага этнасу» як «абарончы саюз з з прыбалтыйскімі плямёнамі», раскрытыкаваўшы суседнія краіны за адмаўленне ўкладу беларусаў у развіццё ВКЛ і Рэчы Паспалітай.

• Беларуска-літоўскія адносіны