Чичен-Ица

Chichen Itzā, юк. Chi’ch'èen Ìitsha) — майяларҙың сәйәси һәм мәҙәни үҙәге. Мексикала Юкатан ярымутрауының төньяғында, Мерида ҡалаһынан көнсығышҡа табан 120 километр алыҫлыҡта урынлашҡан. Ица ҡәүеменең изге ҡалаһы.

Чичен-Ица
Нигеҙләү датаһы	455
ХФА-лағы транскрицияһы	tʃiːˈtʃɛn iːˈtsɑː
Культура	Майя
Дәүләт	Мексика
Административ-территориаль берәмек	Юкатан[d]
Урын	Chichén-Itzá[d]
Ғәмәлдән сыҡҡан дата	1178
Мираҫ статусы	Бөтә донъя мираҫы һәм Cultural property under special protection[d]
Бөтә донъя мәҙәни мираҫы исемлегенә индереү критерийы	(i)[d], (ii)[d] һәм (iii)[d]
Чичен-Ица Викимилектә

2007 йылда New Open World Corporation ойошмаһы тарафынан уҙғарылған һораунамә һөҙөмтәләре буйынса, ҡала Донъяның ете яңы мөғжизәһе тип танылған.

Майя телдәрендә Чичен-Ица «Ица ҡоҙоғоноң (шишмәһенең) тамағында» йәки «Һыу сихырсылары ҡоҙоғоноң ауыҙы» тип аңлатыла. Чи — «ауыҙ» йәғни «[бер нимәнең] сите», ә чен ҡоҙоҡ/һыу сығанағы тигәнде аңлатыуы мөмкин. Ица ҡәүеме бер осорҙа ҡала тирәләй урынлашҡан төбәктә сәйәси һәм иҡтисади өҫтөнлөккә ирешкән. Ица атамаһы моғайын «сихырсы, тылсымсы» тип, ә анығыраҡ иц — «сыхырсы» һәм xa — «һыу» тип аңлатыла.

Чилам-Балам кодексында ҡаланың башҡа атамаһы күрһәтелә, бәлки ул Ица гегемонияһы башланғанға тиклем ҡулланылған. Ләкин орфография ҡағиҙәләре аҙаҡҡаса асыҡланып бөтмәгәс, бер нисә варианты булған яҡынса исеме генә билдәле: Юук Ябнал (Ете бөйөк йорт), Юук Хаб Нал (Ете ҡыуаҡлы урын), Юукуабнал (Ете бөйөк хаким) һәм Ук Абнал (Абналдың ете юлы). Был исем майяларҙың һуңғы классик осороноң каллиграфик тексында телгә алына.

 

Яҡынса 455 йылда нигеҙ һалыныуы мөмкин. Ҡаланы шартлы рәүештә ике төркөмгә бүлергә була. Беренсеһенә беҙҙең эраның VI—VII быуаттарына һәм майя мәҙәниәте осорона ҡараған бина-ҡаралтылар инә. Икенсе төркөм биналары беҙҙең эраның X—XI быуаттарында тольтектар дәүеренә ҡарай.

X быуатта тольтектар тарфынан яулап алына. XI быуат уртаһында Чичен-Ица тольтек дәүләтенең баш ҡалаһы була. Артабан өс ҡала-дәүләттәре — Майяпан, Ушмаль һәм Ицмаль ҡала-дәүләттәренең Хунак Кеель етәкселегендәге берләшкән ғәскәре тарафынан тар-мар ителгән. Испания яулап алыуҙарына ҡарай (XVI быуат уртаһы) Чичен-Ица емереклектәр рәүешендә була.

1194 йылдан һуң ҡала тулыһынса бушай. Быға нимә сәбәпсе булғаны тураһында аныҡ мәғлүмәттәр юҡ. Мексика биләмәһенә баҫып ингән испан яулап алыусыларының сәйәсәте манускрипттарҙы яндырыуҙы һәм майя халҡының дин әһелдәрен үлтереүҙе үҙ эсенә алған. Әммә археологтар асыҡлауынса, Чичен-Ица XIII быуатта һөжүмгә дусар ителә һәм талана, шул уҡ ваҡытта ҡаланың күрше төбәктәргә иҡтисади йоғонтоһо кәмей башлай, моғайын, был ҡала элитаһының тамамланыуына һәм Чичен-Ицаның бөлгөнлөккә төшөүенә килтергәндер. Мексикаға испандар баҫып ингәс, улар ҡаланы буш тапҡан, ләкин, испан сығанаҡтарына ярашлы, ҡаланың үҙендә йәки уның тирәһендә майяларҙың компактлы биләмәләре урынлашҡан булған. Испания сығанаҡтары раҫлауынса, ҡала емереклектәре индеецтар өсөн изге урынға әүерелгән.

1980-се йылдарҙа археологтар һуңғы классик осорҙағы күпселек ҡалаларҙан айырмалы рәүештә Чичен-Ица бер генә хаким йәки династия тарафынан контролдә тотолмаған, тигән һығымтаға килгән. Уның урынына совет булған, уның составына элиталы каста вәкилдәре ингән. Теория 1990-сы йылдарҙа ла популяр булып ҡала, ләкин һуңынан һорау ҡуйыла, сөнки һуңғы ваҡытта майяларҙың башҡа ҡалаларындағы кеүек үк традицион идара итеү формаһына дәлилдәр күбәйә.

Чичи-Ица үҙенең сәскә атҡан осоронда ҡеүәтле иҡтисади держава булып ҡала, уның йоғонтоһо майяларҙың төньяҡ ерҙәренә тарала, атап әйткәндә, ҡала халҡы һирәк осраған тау тоҡомдарын һәм металдарҙы — Мексиканың үҙәк өлөшөндә генә осраған обсидианды һәм көнбайыш-үҙәк Американан алтынды сығара алған. Беҙҙең эраның 900 һәм 1050 йылдары араһында Чичен-Ица төньяҡ һәм үҙәк Юкатандың иҡтисадын контролдә тотоусы иҡтисади державаға һәм сауҙа оазисына әүерелә.

 

Яугирҙар ҡорамы

 

Чичен-Ица территорияһында бер нисә тапҡыр археологик ҡаҙыу эштәре алып барылған, һөҙөмтәлә майя-тольтектарҙың архитектура ҡомартҡылары асыла:

• «Кукулькан ҡорамы» - һәр яҡта киң баҫҡыстары менән 24 метр бейеклектәге 9 баҫҡыслы пирамида;
• 4 баҫҡыслы пирамидала «Яугирҙар ҡорамы»;
• «Ягуарҙар ҡорамы» (икеһеһенең дә стеналарына биҙәк төшөрөлгән);
• «Караколь» - обсерватория;
• Туп менән уйнау өсөн 7 «стадион», уларҙан «Уэго де Пелота» (һүҙмә һүҙ менән әйткәндә: «Туп менән уйнау өсөн ҙур майҙан») - майялар тарафынан булдырылған иң ҙур уйын майҙансығы.Уның оҙонлоғо 135 метр тәшкил итә;
• «Мең колонна төркөмө» - тура дүртмөйөш барлыҡҡа килтереүсе 4 колоннадаларҙың емереклектәре;
• Изге сенот - 50 метр самаһы тәрәнлектәге тәбиғи ҡоҙоҡ, ул ҡорбан килтереү өсөн хеҙмәт иткән.

Шулай уҡ үҙенсәлекле пластик формаларҙы стилләштерелгән илаһтар һындары, үҫемлек һәм геометрик орнаментикаға бай рельефтар, ваҡ пластика һәм художестволы кәсептәр әҫәрҙәре һаҡланып ҡалған.

Чичен-Ица ЮНЕСКО тарафынан донъяның мәҙәни мираҫ объекты тип танылған һәм туристар араһында популярлыҡ буйынса Мексикала икенсе археологик ҡаҙылмалар урыны булып тора.

• Галленкамп Ч. Майя: Загадка исчезнувшей цивилизации / Чарльз Галленкамп; Пер. с англ. В. И. Гуляева. — М.: Наука, 1966. — 216 с. — 40 000 экз.

	Чичен-Ица Викимилектә

• Чичен-Ица: история, карты, фотографии и описание главных строений
• Чичен-Ица на сайте «Древняя Мезоамерика» 2013 йыл 2 май архивланған.
• Загадочная Чичен-Ица (Мексика) 2009 йыл 25 март архивланған.