Criollu Haitianu

Criollu haitianu 'Kreyòl ayisyen'
Faláu en	Haití  Les Bahames  Canadá  Chile  Cuba  Estaos Xuníos  Francia [[Archivu:{{{bandera alies-local}}}|20x20px|border|link=|Bandera de Guadalupe (Francia)]] Guadalupe  (Depto. d'Ultramar de Francia) Guayana Francesa  (Depto. d'Ultramar de Francia)  Islles Caimán  (Territoriu d'Ultramar británicu)  Puertu Ricu  (Territoriu ensin incorporar d'Estaos Xuníos)  Venezuela
Rexón	Caribe, América del Norte, América del Sur y Europa
Falantes	9.6 millones (2007)
Puestu	94º (Ethnologue 1996)
Familia	Criollu Francés  Criollu haitianu
Estatus oficial
Oficial en	Haití
Reguláu por	Ministère de l'éducation nationale et de la formation professionnelle
Códigos
ISO 639-1	ht
ISO 639-2	hat
ISO 639-3	hat

Ta estructuralmente basáu nel francés, pero entemecíu con llingües del África Occidental, como'l wolof y dalgunes llingües gbe. Amuesa tamién influencies d'otres llingües africanes, como'l fon, ewé, kikongo, yoruba y igbo. Tien dos dialeutos: fablas y plateau.

El criollu haitianu evolucionó como un dialeutu negru del francés, anque yá estos dos llingües nun son intelixibles ente sigo, polo que ye incorreutu referise a la fala haitiana como un dialeutu del francés.

 

Pol Tratáu de Ryswick de 1697, España reconozlu a Francia la posesión de la isla de la Tortúa y les tierres na Española que bordien dicha isla, según el derechu d'ocupar la mariña occidental de la Isla. En 1776 y 1777 polos trataos de San Miguel de la Talaya y Aranjuez, respeutivamente, establezse la llinia fronteriza ente dambes colonies, consolidándose'l Saint Domingue francés.

Ente 1764 y 1771, el permediu d'importación d'esclavos africanos varió ente 10.000 y 15.000 hasta 1786 y alredor de 28.000 en 1787, pero d'equí p'arriba, la colonia recibió más de 40.000 esclavos al añu. La población d'esclavos -qu'en 1789 yera de 500.000- creció percima de la población blanca que nesi mesmu añu yera de namái 32.000. La cultura africana siguió siendo fuerte ente los esclavos a finales del periodu francéssobremanera les de Guinea, Congo y Dahomey. La mayoría de los esclavos veníen de la Mariña d'Oru y la Mariña de los Esclavos, siguíu polos bantús de la rexón del Reinu del Congo y del Reinu de Ngola.

La hestoria del criollu haitianu ye incierta. La primer referencia conocida del créole atópase na alusión que se fai a él nel testu en francés de Voyage d'un Suisse dans différentes colonies d'Amérique pendant la dernière guerre, del suizu Justin Girod-Chantrans, editáu en 1785 y reeditáu en 1786.

Consciente de que munchos haitianos nun falaben francés, Louis Borno foi'l primer presidente n'autorizar l'usu del criollu haitianu nel sistema educativu, en 1924. La primer ortografía téunica pal criollu foi desenvuelta en 1940 por Ormonde McConnell, revisada darréu cola ayuda de Frank Laubach, resultando la que foi conocida como "ortografía McConnell-Laubach".

A partir de 1961, gracies a los esfuercios d'escritores y llingüistes como Félix Morisseau-Leroy o Pradel Pompilus, el criollu haitianu pasó a tener estatus de llingua oficial d'Haití, xunto col francés, que fuera la única llingua lliteraria del país dende la so independencia en 1804. La Constitución de 1964, nel so artículu 34 faía per primer vegada referencia al criollu haitianu. El réxime de François Duvalier, sicasí, forzó al exiliu a dalgunos de los intelectuales promotores del idioma. La so ortografía foi estandarizada en setiembre de 1979 pol Institut Pédagogique National, a pidimientu de Joseph C. Bernard (Secrétaire d'État de l'éducation nationale) de la que se promulgaba la Loi autorisant l'usage du créole dans les écoles comme langue d'enseignement et objet d'enseignement. La so condición de llingua oficial se explicitó per primer vegada na Constitución de 1983, y caltúvose y potenció na Constitución haitiana de 1987, trabayando nel so desenvolvimientu Pierre Vernet, anguaño vixente.

El so usu na lliteratura ye pequeñu pero creciente. Esisten periódicos y programes de radio y televisión en criollu. El sistema educativu n'Haití impartir principalmente en criollu.

Munchos emigrantes haitianos usen el criollu nel so llugar de residencia, n'Estaos Xuníos ye común en Nueva York, Boston y el sur de la Florida. El condáu de Miami-Dade (Florida) utiliza al criollu haitianu nos medios de comunicación xunto col español y l'inglés. Tamién esiste un ciertu númberu de falantes de criollu haitianu en Canadá, Islles Caimán, República Dominicana, (siendo ésti'l país onde más se fala'l criollu haitianu fora d'Haití), Cuba y Puertu Ricu. En Chile foi aumentando en gran manera la inmigración haitiana, sobremanera en Santiago y el norte del país, polo que ye cada vez más común.

Esisten otres formes criollas de francés como'l criollu haitianu n'otros llugares del Caribe y l'Océanu Pacíficu:

• Guayana Francesa
• Martinica
• Dominica
• Seixeles
• Mauriciu
• Reunión
• Guadalupe
• Santa Llucía
• Turcos y Caicos

La ortografía del criollu haitianu ye mayormente fonética, bien cercana al Alfabetu Fonéticu Internacional. De siguío preséntase un llistáu de los fonemes utilizaos:

Consonantes

• b: [ b ]
• ch: [ ʃ ], como ch nes pallabres en francés chambre y chanter.
• d: [ d ]
• f: [ f ]
• g: [ g ]
• h: [ h ], como h nes pallabres n'inglés have, hide.
• j: [ ʒ ], asemeyáu a la pronunciación francesa en jardin.
• k: [ k ], como la c fuerte del español
• l: [ l ]
• m: [ m ]
• n: [ n ]
• ng: [ ŋ ], como la ng inglesa.
• p: [ p ]
• r: [ ʁ ], como la r francesa.
• s: [ s ]
• t: [ t ]
• v: [ v ], como la v nes pallabres franceses vague, vouloir.
• z: [ z ], como la z nes pallabres franceses zoo, zéro.

Semiconsonantes y semivocales

• ui: [ ɥi ], como la pallabra francesa aujourd'hui.
• w: [ w ], asemeyáu a la pronunciación de la o española cuando s'atopa como primer lletra d'un diptongu en delles ocasiones ye emplegada como pronome personal forma embrivida de ou =tu w'.
• y: [ j ], tien 2 soníos distintos la 1ª suena como la i llatina cuando empieza una oración y la y n'inglés como en hey cuando termina una oración.

Vocales orales

• a: [ a ]
• y: [ y ]
• è: [ ɛ ], soníu igual a la y como en perder.
• i: [ i ]
• o: [ o ]
• ò: [ ɔ ], igual a la o como en porque.
• ou: [ o ], igual a la o española.

Vocales nasales

• an: [ ɑ̃ ] como'l an nes pallabres franceses an, blanc.
• en: [ ɛ̃ ] como'l in nes pallabres franceses intérieur, vin.
• on: [ ɔ̃ ] como'l on nes pallabres franceses on, bon.
• oun: [ ũ ] como la un española

Notes ortográfiques

1. La w siguida de o, ò, on o ou puede escribise con una r pero nun ye la forma correuta naturalmente faise cola w.
   1. les vocales an, en y on siguíes d'una vocal non se nasalizan.
   2. les vocales an, en y on con una n siguíes d'una consonante pronúnciense nasalizadas.
   3. Pa romper una nasalización a la fin de la pallabra asítiase un acentu grave nes vocales y o o respeutiva, quedando èn o òn.

Por casu, na pallabra Antananarivo el primer par an (en verde) pronúnciase nasalizado, ente que'l segundu y terceru (n'azul y coloráu respeutivamente) nun se pronuncien nasalizados más bien al ser una pallabra estranxera guardar la so ortografía.

El criollu haitianu, a pesar d'habese aniciáu a partir del francés, tien una gramática bien distinta yá que ye muncho más simple, principalmente nos siguientes puntos:

• Los verbos nun se conxuguen según tiempu o persona.
• Escarez de xéneru gramatical, esto ye, los axetivos non se flexionan pa concordar en xéneru col sustantivu al que califiquen.
• Usu de sufixos de persona pa indicar posesión de los sustantivos.
• Usu de modificadores o auxiliares pa indicar tolos tiempos verbales.

El criollu utiliza un orde básicu de constituyentes de tipu Suxetu Verbu Oxeto (SVO), al igual que'l francés.

Munches carauterístiques gramaticales, particularmente la pluralización de sustantivos y la posesión, son indicaes añadiendo ciertos sufixos (posposiciones) como yo, a la pallabra principal. Ye una tema de discutiniu qué signu de puntuación tendría d'usase pa coneutar los sufixos a la pallabra: los alternatives más populares son el guión, el apóstrofu, o inclusive un espaciu. El casu complícase cuando'l "sufixu" contráise, inclusive pudiéndose volver una sola lletra (como m o w).

La siguiente ye una simplificación de la gramática haitiana. Pa más información, vease la seición d'enllaces esternos.

Sustantivos

Los sustantivos en criollu haitianu nun tienen xéneru.

El plural d'un sustantivu indícase amestando la partícula yo dempués del sustantivu (yo tamién funciona como artículu definíu plural).

liv yo (los llibros)
machin yo (los carros)

Pronomes

Esisten seis pronombre, unu pa cada combinación de númberu y persona. Nun hai diferencia ente direutos ya indireutos. Dellos pronomes tienen un orixe francés evidente, otros non.

Notes:

• (*) dacuando ou puede tar escritu como w-. La w indica ou.
• (**) dependiendo de la situación

Posesión

La posesión indícase añadiendo'l posesor dempués del teníu.

lajan li o lajan`l (el so dineru)
fanmi mwen o fami'm (la mio familia)
kay li yo (les sos cases)
papa ou o papa'w (el to padre)

chat Pierre (el gatu de Pierre)
chèz Marie - (la siella de Marie)
zanmi papa Jean (l'amigu del padre de Jean)
papa vwazen zanmi nou (el padre del vecín del nuesu amigu)

Artículos definíos

Singular

Esiste un artículu definíu, correspondiente al español "el"/"la", o al francés le/la (los sustantivos nun tienen xéneru en creole). Allúgase dempués del sustantivu, y varia según l'últimu soníu del sustantivu.

Si l'últimu soníu del sustantivu ye una consonante non nasal, l'artículu va ser la:

kravat la (la corbata)

Si l'últimu soníu ye una vocal, l'artículu va ser a:

kouto a (el cuchiellu)
mangu a (el mangu)

Si'l sustantivu termina en m, nm, nn, gn, ng, l'artículu va ser nan:

machin nan (el carru)
telefòn nan (el teléfonu)

Si'l sustantivu termina en n, l'artículu va ser an:

chen an (el perru)

Plural

L'artículu plural ye yo, en tolos casos (yo indica a cencielles que'l sustantivu ye plural).

lèt yo (les cartes)
chen yo (los perros)

Artículos indefiníos

Los artículos indefiníos asítiense antes del sustantivu. Hai dos artículos indefiníos singulares en creole: youn y yon.

Si'l sustantivu ye monosílabu y termina en -oun, úsase youn:

youn sèlman (namái unu )

N'otros casos utilízase yon:

yon chen (un perru)

En plural úsase kèk (que significa "dellos"):

kèk chen (unos/dalgunos perros)
kèk moun (unes/dalgunes persones)

Demostrativos

Esiste un demostrativu en criollu haitianu, sa.

Cuando ye un axetivu, asítiase sa a (singular) o sa yo (plural) dempués del sustantivu que califica:

chen sa a (este/esi perru/aquel perru).
chen sa yo (estos/esos perros/aquellos perros).

Tamién puede funcionar como pronome:

sa se zanmi mwen (ésti ye'l mio amigu).
sa se chen frè`m nan (ésti ye'l perru del mio hermanu).

Verbos

Marcadores de tiempu

El verbu mesmu nun se conxuga en criollu haitianu. En presente d'Indicativu, emplégase'l verbu na so forma básica:

Mwen pale kreyol (yo falo creole)

N'otros casos, pa indicar el tiempu, utilícense pallabres especiales ente'l suxetu y el verbu. Son les siguientes:

• ap: presente progresivu (esto ye, como n'español la perífrasis verbal formada pol auxiliar "tar" + xerundiu)

• te: pretéritu perfectu simple
• kon: pretéritu imperfectu
• fèk: pretéritu perfectu compuestu (pasáu recién)
• sot: igual que fèk
• tap (o t'ap): pretéritu progresivu

• a: futuru (esisten llimitaciones nel so usu)
• pral: futuru próximu (como n'español, la perífrasis verbal formada pol auxiliar "dir" + a + infinitivu)

• ta: condicional

El creole nun tien manera suxuntiva.

Esisten trés formes nel imperativu (vamos usar el verbu pale p'amosales):

• Pale! (Fala o Falen)
• Annou pale! (Falemos)
• Kitè m pale. (Déxame falar)

Negación

Emplégase antes d'un verbu pa negalo:

Rose pa vle ale. (Rose nun quier dir)

Cópula

El criollu tien un sistema de cópula bien distinta al francés y a les demás llingües romances. Esisten en criollu trés formes de cópula: se, ye y cópula cero (esto ye, nenguna pallabra pa marcar la cópula, vamos marcar nos exemplos l'espaciu onde tendría de dir con un "_").

La cópula cero nun esiste en francés, pero per coincidencia sí en llatín.

La eleición ente se/es/_ nuna oración copulativa ta basada en complexos factores sintácticos que vamos resumir de volao nestes regles:

Primero: Úsase "_" (nenguna pallabra) n'oraciones declarativas onde'l complementu ye una frase axetiva, preposicional o alverbial (siguen usándose los marcadores de tiempu:

Li te _ an Ayiti. (Él/Ella pretéritu perfectu n'Haití = Él/eElla tuvo n'Haití)
Liv-la _ jòn. (Llibru-el mariellu = El llibru ye mariellu)
Timoun-yo _ lakay. (Neños-casar = Los neños tán en casa)

Segundu: Emplégase se si'l predicáu ye un sustantivu. Atención: ente qu'otros verbos asítiense dempués de los indicadores de tiempu y del pa, el verbu se va antes que cualesquier d'eses partícules.

Kal se ekriven. (Carlos ye escritor)
Kal, ki se ekriven an, pa vini. (Carlos, que ye escritor, nun vien)

Terceru: Utilízase se cuando'l suxetu ye sa:

Sa se pa fasil. (Eso nun ye fácil)

Pero si la oración ye una entruga úsase ye (ver quinta regla).

Kouman sa ye? (¿Cómo ye eso?)

Cuartu: Similar a la regla anterior, úsase se n'oraciones ensin un suxetu indicáu.

Se mwen! (¡Soi yo!)
Se pa fasil. (Nun ye fácil)

Quintu: Emplégase ye a la fin d'oraciones interrogatives:

Kijan ou ye? (¿Cómo tas?)

Tamién indireutes:

M pa konnen kimoun li ye. (Nun sé quién ye)

Sestu: Utilízase ye pa enfatizar oraciones copulatives tamién ye una forma del verbu ser /tar:

Se ayisyen'w ye. (Yes haitianu)
Se yon ekriven Chal ye. (Carlos ye un escritor)

La construcción ye: se + predicáu + suxetu + ye.

Otros verbos importantes

• genyen: tener, haber. Suelse embrivir a xen:

Genyen anpil Ayisyen nan Florid. (Hai munchos haitianos en Florida)

• konn y konnen: saber. Konnen significa conocer o saber una información. Konnye la forma embrivida del verbu konnen``.

M pa konnen kote li ye. (Nun sé ónde ta)
Mwen konn fè manje. (Yo sé faer comida, yo sé cocinar)

• fè: faer. Tien una gran variedá de significaos:

Mwen fe yon gatu. (Faigo una torta)tien sentíu a daqué yá fechu.
Kouman ou fè pale kreyol? (¿Cómo aprendisti a falar creole?)

• kapab: poder. Frecuentemente embrívese a ka:

Mwen ka ale demen! (¡Puedo dir mañana!)

Entrugues

Los pronomes y alverbios interrogativos son:

Exemplos:

Kijan li ye? (¿Cómo ta él/ella? ¿cómo ye?)
Kiyès ki Papa'w? (¿Quién ye'l to padre?)

Cuando una entruga nun contién un elementu interrogativu (esto ye, ye una entruga que se respuende por sigo o por non), va tar encabezada por apa o por eske (del francés est-ce que).

Respuéndese: wi (sí) o non (non).

Bon, kreyòl la se yon bèl ti lang ke tout moun ka pale fasil. Etranje ki vini an Ayiti, pa pran tan pou yo aprann lang ayisyen an.

El Padrenuesu

Distintes versiones del Padrenuesu en creole en:

• http://www.christusrex.org/www1/pater/JPN-creole.html

Declaración Universal de los Derechos Humanos

Escoyéronse los dos primeros artículos de la declaración universal de los derechos humanos como testu d'exemplu en criollu haitianu, en tantu ye un testu que'l so significáu pue ser conocíu por cuasi cualquier persona del mundu. La versión que s'ufierta ye la traducción oficial realizada pola Oficina del Altu Comisionado polos Derechos Humanos de les Naciones Xuníes.

• Atik 1

Tout moun fèt lib, egal ego pou diyite kou wè dwa. Nou xen la rezon ak la konsyans epi nou fèt pou nou aji youn ak lòt ak yon lespri fwatènite.

• Atik 2

Chak moun kapab itilize dwa ak tout libète ki pwoklame nan Deklarasyon sa a, san yo pa fè okenn diferans ant yon moun ak yon lòt, kèl ki lan swa ras li, koulè li, seks, lang li pale a, relijyon li, opinyon politik oswa nenpòt ki lòt opinyon li ka genyen, kit li sòti nan orijin nasyonal ou xen rapò ak la sosyete a, lajan, kotel sòti oswa nenpot ki lòt sitiasyon.

Epi, yo pap fè okenn diferans kel ke swa lwa so politik, jistis oswa Lwa entènasyonal peyi ou byen tenritwa kote moun nan sòti, ke peyi oswa tenritwa sa a li endepandan, ou byen so lobedyans yon lòt, kel pa aji pou kòl o enkeò kel xen kek règleman ki llinde libète peyi-a.

La Carta de Colón

El criollu haitianu tien un apreciable componente de romance francés, siendo traducida a tal llingua, a partir del castellán, la célebre misiva colombina pol profesor d'idiomes Jean-Claude Augustave Compere.

Frases útiles

• Hola - dizse Alo, nun esiste esa pallabra en creol.
• Bonos díes — Bonjou [bõʒo] (Fr. bonjour [bɔ̃ʒoʁ])
• Bones nueches — Bonswa [bõswa] (Fr. bonsoir) [bɔ̃swaʁ]
• Adiós (Hasta depués)— N a wè [nawe] (o N ap we) [napwe]
• Por favor — Silvouplè [silvuple] / Souple [supli] (Fr. s'il vous plaît [silvuplɛ])
• Gracies (munches gracies) - Mèsi (anpil) [mɛsi ãpil] (Fr. merci, [mɛʁsi])
• ¿Cómo tas? — Kijan ou ye? [kiʒãuje]
• ¿Cómo te llames? — Kòman ou rele w? [koman o relew]
• Llámome... — M rele... o Yo rele m...o mwen se.. [yorelem]
• Te amo — M renmen w mwen renmen ou[m̩rɛ̃mɛ̃w]

Notes

•   Consulta la edición de Wiki en criollu haitianu.
• Diccionariu inglés-creole
• Declaración de los derechos humanos en creole
• Tele JW, ( Videos en creole )
• RFI — Kréyòl Palé Kréyòl Konprann (programa de radio)
• Pallabres y frases comunes
• Diccionariu creole-inglés
• Gramática del creole haitianu