En aragonés
En aragonés o fonema prepalatal fricativo xordo puet tener as realizacions [ʃ], [iʃ], [i̯ʃ] y [tʃ], y puet estar representau tanto por o digrafo <ix> como por a letra u grafema seguntes as siguients reglas:
- En posición inicial de parola s'escribe u seguntes a suya realización: ixambre ~ xambre ([i’ʃambɾe], [‘ʃambɾe]), xuela ~ ixuela ([’ʃwela], [i‘ʃwela]).
- En posición interior u final de parola se representa con o digrafo dezaga d'as vocals /a/, /e/, /o/ y /u/, sía cual sía a suya realización: caixa ([’kai̯ʃa] u [’kaʃa]), peix ([’peʃ] u [’pei̯ʃ]), coixos ([’koi̯ʃos] u [’koʃos]), buixo ([’buʃo] u [’bui̯ʃo]), etc. Manimenos en textos dialectals en que se quiera marcar explicitament la pronunciación sin a semivocal, s'admite tamién l'uso d'o grafema pa representar o fonema prepalatal fricativo xordo: caxa ([’kaʃa]), coxos ([’koʃos]), buxo ([’bui̯ʃo]), etc.
- Dimpués de consonant, de semivocal y d'a vocal /i/ o fonema prepalatal fricativo xordo se representa siempre con o grafema : enxargar ([eɲʃaɾ’ɣa(ɾ)]), engauxar ([eŋgau̯ ’ʃa(ɾ)]), mixina ([mi’ʃina]). Cal parar cuenta que en istos casos nomás ye posible a realización [ʃ].
O grafema representa tamién o grupo fonico [ks] (que puet realizar-se como [s] en dicción rapida) en todas as posicions: xenofobo ([kseno’foβo]), xilofaga ([ksilo’faɣa]), taxi ([’taksi]), sexo ([’sekso]), axial ([ak’sjal]), examen ([ek’samen]), afixo ([a’fikso]), ortodoxas ([orto’ðoksas]), excretor ([ekskɾe’toɾ]), explicar ([ekspli’kar]), externo ([eks’teɾno]), ápex ([’apeks]), clímax ([’klimaks]), burofax ([buɾo’faks]).
En grafías medievals aragonesas y navarras
Por un regular o grafema representa, como ye dito a lo fonema prepalatal fricativo xordo. Manimenos Manuel Alvar testimonia pa o latín notarial aragonés que tamién podeba representar a vegatas a lo fonema postalveolar africau xordo que en la grafía actual se representa por o digrafo "ch": Sanxo Galinç ([’santʃo ɣa’linθ]), Lope Sanxi ([’lope ’santʃi]), Sanxo Gartianes ([’santʃo gaɾ’tjanes]), Sanxo ([’santʃo]), Sanxiz ([’santʃiθ]), Iraxe ([i’ɾatʃe]), iraxensi ([i’ratʃensi]), Oxoa ([o’tʃoa]), Exoua ([e’tʃoβa]), Exo ([e’tʃo]), Sanxetz ([’santʃeθ]), Sanxus ([’santʃus]), Belxit ([bel’tʃit]). En a más gran part d'os casos son grafías esporadicas y no s'emplegarán tanto en o romance aragonés medieval.
O costumbre de representar a prepalatal africada xorda como una ch lo ha heredau a grafía actual d'o catalán pa representar a pronunciación occidental: Xestalgar ([tʃestal’ɣaɾ]), Montixelvo ([monti’tʃelβo]), xocolata ([tʃoko’lata]), xé(ic) ([’tʃejk] u [tʃe]), etc...
Bibliografía
- Manuel Alvar. "ESTUDIOS SOBRE EL DIALECTO ARAGONÉS" [sic]. Institución Fernando el Católico. (1987).
Referencias
Vinclos externos
- Se veigan as imáchens de Commons sobre X.
This article uses material from the Wikipedia Aragonés article X, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). O texto ye disponible baixo a Creative Commons Attribution/Share-Alike License; puede que sigan d'aplicación atros termins. Se veiga as Condicions d'uso ta más detalles. Wikipedia ye una marca rechistrada d'a Wiki Du học, una organización sin animo de lucro. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Aragonés (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.