E Vokal isch en Luut i dr mänschliche Sprooch wo dr Vokaltrakt (also de Mund, Rache usw.) offe isch, un dr Artikulationsstrom (d Luft wo usgstoose wird) drum unghindert cha entwiiche.
Artikulationsarte |
---|
Sekundärartikulation |
|
Nüt-polmonischi Luut |
|
Bi Konsonante isch dr Vokaltrakt dergege gschlossener un dr Artikulationsstrom wird agstaut oder durch engi Öffnige druggt. Vokal sin i dr Regel stimmhaft, des heisst dass d Stimmbänder vibriere während dr Luut produziert wird. Es git aber Sprooche wo au stimmlosi Vokal hen, zum Byspiil O'odham (e Sprooch wo vo fascht 10.000 Urywohner z Arizona un Mexiko gsproche wird).
Wenn en Vokal allei vorchunt, sait mer em Monophthong, züe zwei Vokäl i dr glychi Silbe sait mer Diphthong. En Diphthong wird als Kombination vumene Vokal uneme nüt-silbische Halbvokal definiert.
In dr Phonetik unterscheidet mer Vokal nooch drüü Hauptkriterie:
Zum Byspil isch bim Vokal /i/, wie im Wort „Rys“, d Zung ganz obe im Mund, un ganz füre. Bim Vokal /u/, wie in „Huus“, isch d Zung ganz obe, un ganz hinte im Mund.
Bim Vokal /a/, wie im französische Wort „lapin“, isch d Zung ganz unter, un ganz füre. Un bim Vokal /ɑ/, wie im änglische „paw“, isch si ganz unte, un ganz hinte.
Die vier Referenzpunkt cha mer deno imene Trapez darstelle:
Die Vokal sin als Referenzpunkt z verstoo, un nit als exakti Definitione. Zum Byspil sin d Vokal im alemannische Wort Wy, em änglische beet un em französische lit nit ganz identisch. Trotzdäm transkribiert mer si alli mit /i/. De Vokal im Französische isch zwar arg nooch am Kardinalvokal [i], des isch aber reine Zuefall.
D Vokal /i/ - /u/ un /a/ - /ɑ/ sin also d Extrempunkt vo de mögliche Vokal. Wemmer de Vokalruum no wyter uffdeilt, cha mer wytri Vokal definiere. Für en Vordervokal, wo offniger wie /i/ isch, sait mer deno „halbgschlosse“, un für eine wo gschlossener wie /a/ isch, „halboffe“. Des sin deno /e/, wie im Hochdütsche „See“, un /ɛ/, wie im Wort „Herr“. Rächts, in dr Zeichnig vum Mund, gseet mer d Position vo dr Zung bi denne Vokal.
Nebe de Vorder- un Hintervokal gits au no Vokal wo derzwüsche sin, un wo mer Zentralvokal sait. S Hochdütsch wie in „Hand“ isch zum Byspil en Zentralvokal, wo zwüsche /a/ un /ɑ/ isch. Im Polnische gits zum Byspil de Vokal /ɨ/, wie in „mysz“ (Muus), wo zwüsche /i/ un /u/ isch.
S dritt Kriterium isch ob d Lippe grundet sin oder nit. Bi /i/ sin si nit grundet, bi /u/ scho (in de menschliche Sprooche sin Vordervokal tendenziel uugrundet, un Hintervokal grundet). Wenn de Vokal /i/ mit grundeti Lippe ussgsproche wird, isch des de Vokal im Wort „Müüs“; s Zeiche im IPA defür isch /y/. Wenn de Vokal /u/ statt mit grundeti mit gspreizti Lippe ussgsproche wird, isch es /ɯ/, wie im türkische Wort „ılık“. Uff dem Vokaltrapez werde die grundet-gspreizti Vokalpaar nebenand gstellt.
Die Uffdeilig cha no wyter fortgsetzt werde. De Vokal /æ/ im änglische Wort bat zum Byspil isch zwüsche /ɛ/ un /a/. Mer deilt de Vokalruum also wyter uff un sait däm Vokal deno fascht-offe.
Mit dere Klassifikation cha mer deno d Vokal beschrybe. So sait mer /i/ zum Byspil uugrundeter gschlossener Vorderzungevokal, /y/ grundeter gschlossener Vorderzungevokal un /u/ sait mer grundeter gschlossener Hinterzungevokal.
I dr Phonologi werre Sproche oft nooch dr Zahl vo ihrene Vokal ydeilt. Am hüüfigschte sin Vokalinventar vo 5 oder 7 Vokal. S allerchlynschte wo bekannt isch isch des vum Abchasische mit numme 2 Vokal, d gröschte Vokalinventar chömme im Sedang (24 Vokal) un verwandti Sproche vo Südoschtasie vor. Es isch allerdings schwierig, d gnaui Grössi vo de allergröschte Vokalinventar z'ermittle. Mangi alemannische Dialäkt ghöre zu de vokalryschte Sproche uf dr Wält, so s Bärndütsch mit 23 Vokal; andri Dialäkt wie s Baseldytsch un d meischte andre Niideralemannische Dialäkt hen weniger.
Es folge Byspiil vo möglichi Vokalsyschtem.
Alli Sproche hen en /a/-artige Vokal un fascht alli Sproche hen en /i/ un /u/-artige Vokal. D gnaui Ussproch vo de Vokal isch i Sproche, wo numme wenigi hen, allophonisch starch verschiede.
S Quechua (d gröschti indigene Sproch vo Südamerika) het 3 Vokal un kei Unterscheidig zwüsche Churz- un Langvokal.
Vorderzunge | Zentral | Hinterzunge | |
---|---|---|---|
gschlosse | i | u | |
offe | a |
D Arabischi Sproch oder au s Inuktitut (d Sproch vo de Inuit-Eskimo) hen en Vokalsyschtem vo 3 Churz- un 3 Langvokal.
Vorderzunge | Zentral | Hinterzunge | |
---|---|---|---|
gschlosse | i iː | u uː | |
offe | a aː |
Näbe denne "bogene" Syschtem isch au e linears mögli, z. B. s Adygeische (Nordkaukasus).
Zentral | |
---|---|
gschlosse | ɨ |
mittel | ə |
offe | a |
D meischte Sproche hen 5 oder 7 Vokal, so zum Byspiil s Spanische (5) un s Italienische (7). Bi 5 Vokal isch d gnaui Ussproch vo /e/ un /o/ meischtens offener un isch allophonisch arg verschiede.
Vorderzunge | Zentral | Hinterzunge | |
---|---|---|---|
gschlosse | i | u | |
halbgschlosse | e | o | |
offe | a |
Vorderzunge | Zentral | Hinterzunge | |
---|---|---|---|
gschlosse | i | u | |
halbgschlosse | e | o | |
halboffe | ɛ | ɔ | |
offe | a |
Viili Sproche (wie au s Alemannische) vergrössre ihr Vokalinventar durch Langvokal, so z. B. s Finnische mit 8 Churz- un 8 Langvokal un 16 Diphthong.
Vorderzunge | Zentral | Hinterzunge | |
---|---|---|---|
gschlosse | i iː y yː | u uː | |
halboffe | ɛ ɛː œ œː | ɔ ɔː | |
offe | æ æː | ɑ ɑː |
Durch Nasalvokal cha en Vokalsyschtem ebefalls grösser werre, z. B. Polnisch mit 6 Oralvokal un 2 Nasale.
Vorderzunge | Zentral | Hinterzunge | |
---|---|---|---|
gschlosse | i | ɨ | u |
halboffe | ɛ ɛ̃ | ɔ ɔ̃ | |
offe | a |
Im Polnische isch d Nasalität allerdings kei bsunders wichtigs Merchmool, im Französische sin Nasalvokal dergege bsunders wichtig; au mangi schwebische un bairische Dialäkt hen Nasalvokal i ihrem Inventar.
S Französische, s Änglische oder d dütschi Standardsproch hen überdurchschnittlich viili Vokal. D Normussproch vum britische Änglisch (Received Pronounciation) het mit 12 Vokal un 8 Diphthong s gröschti Vokalinventar innerhalb vum Änglische (lueg dezüe unter änglischi Phonologi. D Normussproch vo dr dütsche Standardsproch het 15 Vokal un 3 Diphthong un s Französische het 12 Oralvokal un 3-4 Nasalvokal.
This article uses material from the Wikipedia Alemannisch article Vokal, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Dr Inhalt isch verfiegbar unter CC BY-SA 4.0, wänn nyt andersch aagee isch. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Alemannisch (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.