lüeg Dialäkt
Deitsch (Deutsch) | ||
---|---|---|
Ussprooch (IPA): | [ˈdɔʏ̯tʃ] | |
Verbreitig: | Dütschland, Ööstriich, Schwiiz, Luxeburg, Lichtestei, Idalie (Süüdtirol), Belgie (Eupe, Sankt Vith), Dänemark (Nordschleswig), Frankriich (Elsass/Moselle), Rumänie (Sibebürge, Banat) | |
Sprecher: | 101 Millione (Müetersproochler) (Platz 9) 128 Millione (Zweitsproochler) | |
Linguistischi Klassifikation: |
| |
Unterteilige: | ||
Offizieller Status | ||
Amtssprooch vo: | Dytschland Öschterriich Schwiz Luxeburg Südtirol, Italie Liechteschtei Belgie EU | |
Anerkannti Minderheitesprooch vo: | Brasilie, Argentinie, Australie, Kasachstan, Pennsylvania (USA), Dänemark, Rumänie, Tschechie, Pole, Russland, Ungarn, Namibia, Venezuela, Paraguay, Chile | |
Sproochchürzel | ||
ISO 639-1 | de | |
ISO 639-2 | (B) ger | (T) deu |
ISO 639-3 | deu | |
SIL | deu (alt GER) |
D’deitsche Sproch (Deutsch) zählt zur Familie vo de indogermanische Sproche, spezifisch zu de weschtgermanische Sproche. Erforscht wird d’ deitsche Sproch vú de Germanischte.
S Wort „düttsch“ goht zrùck ùf s germanisch Wort þeuðo, ùf s althoochdüttsch diutisk ùn ùf s mìttelhoochdüttsch diutisch/diutsch, tiutsch/tiusch. S Wort hät am Aafang „Volch“ gheiße ùn hät di gliiche Wurzle wie s Verb „dütte“ (deuten), ìm Volk verständlig mache. Als teut daucht's schù ìm 1. Johrhundert ìn römische Quelle ùf, wird abber erscht sitt em 8. Johrhundert au als Bezeichnig fǜr d'Sprooch bruucht. Ùs de latinische Bezeichnig theodisca lingua, wùù d'Sprooch vù de Franke bezeichnet hät ùn wùù sich vùm westfränkische þeodisk ableitet, isch ìm Ostfränkische duitisk worre, e Voorform vùm Wort deutsch/düttsch.
D'Bezeichnige fǜr s Düttsch ìn andere Sprooche sìn wäge de lange Gschicht vù de düttsche Staate zimli ùnderschììdlig. Viilmool leite si sich vù de Eigebezeichnig ab (z. B. s idaliänisch tedesco, s dänisch tysk odder s holländisch duits) odder vù Bezeichnige, wùù mer ìm Düttsche nùme ei düttschsproochigs Volch demìt meint, nämlig vù de Alemanne (Französisch allemand, Spanisch alemán, Arabisch arabisch ألمانية/ʾalmāniyya/) odder vù de Sachse (Fìnnisch/Estnisch saksa, Inarisamisch säksikiela). Anderi Bezeichnige (z. B. němčina ùf Tschechisch, немецкий ùf Rùssisch odder német ùf Ungarisch) sìn ùf s slawisch Wort *němьcь zrùckzfiehre, wùù „stùmm“ gheiße hät ùn verwändet worre isch, wiil d'Slawe di Düttsche nìt hän chönne verstoh. Au de Name vù de Germane isch als Ussgangspunkt verwändet worre (u. a. Änglisch German, Hindi जर्मन/jarman ùn Indoneesisch jerman).
Di zweiti Luutverschiebig laat sich scho im früene Mittelalter, öppen ab em 6. Jh. in Personenäme naawiise. Eigentlichi Tüütschi Text sind aber eersch usem Hochmittelalter bekannt, di eltischte sind vilicht d'Merseburger Zaubersprüch, uufgschriben im 10. Jh., warschinlich stameds aber usem 8. Jh. Als Althochtüütsch bezeichnet me d'Sprach zwüsched öppen 800 und 1100. S'Hildebrandslied stammt usem 9. Jh. Usem Altnidertüütsche hämmer de Heliand uf Altsächsisch, au öppen usem 9. Jh. Us dere Ziit gits es alemannisches Vaterunser us Sanggale. Fulda isch en anders wichtigs Schrift-Zentrum gsii i dere Ziit. Us Fulda isch under anderem s'Abecedarium Nordmanicum, en Art tüütsches Runenalphabet.
S'Mittelhochtüütsche vo öppe 1100 bis 1350 isch dänn vil besser beleit. Ab 1350 bis öppe 1650 redt me dänn vo Früe-Neuhochtüütsch. Zmizt i die Periode fallt am Luther sini Bibel-Übersetzig, wo de Keim für die Neuhochtüütschi Standardspraach bildet. Luutlich hät sich im Früeneuhochtüütsche s'Mitteltüütsche vor allem dur Änderige im Vokalsystem vom Alemannische abtrännt (es isch vonere "Quantitätsschpraach" zunere "Akzentschpraach" worde, während s'Alemannische immer no Vokal-Quantitäte underscheided). Luutlich isch also s'Alemannische nööcher am Mittelhochtüütsche plibe, grammatisch aber s'Mitteltüütsche (s'Alemannische hät i de früene Neuziit Kategorie wie de Genitiv und s'Präteritum verloore).
Di hüttige tüütsche Dialäkt lönd sich grob in drüü Gruppen iiteile. S'Nidertüütsche im Norde isch a de zweite Luutverschiebig nöd beteiliged gsii und isch linguistisch nöd klar vom Holländische abgränzbar: D'Gruppierig vom Nidertüütsche als Tüütsch is linguistisch begründed. Anderschume chame s'Holländische und Flämische au zum Nidertüütsche zele. I dem Fall isch die zweiti Luutverschiebig en innertüütschi Aaglägehäit, und s'Tüütsche schtaat innerhalb vom Weschtgermanische em Anglo-Friesische (au "Ingvaeonisch" oder "Nordseegermanisch") gägenüber.
I de früe Neuziit het sich s' Niderdiitsche langi Ziit nebet em Hochdiitsche als Schriftsproch behauptet. Erscht ab em 17. Johrhundert isch es allmählich us dere Rolle verdrängt worre, well die gbildete Liit zum Hochdiitsche ibergange sind. E Zentrum vom niderdiitsche Buechdruck isch Lübeck gsi. Vo Borchling und Claussen giits e dreibändigi Niederdeutsche Bibliographie zu den niderdiitsche Druck vor 1800.
S'Mitteltüütsche isch vom Nidertüütsche dur d'Benrather Linie (maken/machen Isoglosse) abgränzt, und beinhalted Rhyfränkisch, Moselfränkisch, Ripuarisch, Thüringisch und Schlesisch. S'Obertüütsche isch vom Mitteltüütsche dur d'Speyerer Linie (Appel/Apfel Isoglosse) abgränzt, und beinhalted s'Austro-Bavarische (Bairisch in Bayern un in Österriich), s'Alemannisch un s Oschtfränkisch.
Mittel- und Obertüütsch werded au underem Begriff Hochtüütsch zämegfasst. Dademit häd de Begriff zwei underschidlichi Bedüütige: Einersiits bezeichnet Hochtüütsch die geographisch hööcher glägne Dialäkt, wo a de zweite Luutverschiebig teilgnoo händ. Anderersiits bezeichnet Hochtüütsch aber au di Tüütschi Standardspraach, wo sich sitem 16. Jh. usepildet hät. D'Standardsprach ghöört sälber zu de Obertüütsche (Apfel) Sprache, isch aber urschprünglich es Gmisch us verschidene regionale Dialäkt usem Drüüegg Fränkisch/Schwäbisch/Nordbairisch (de Luther hät sini Bible im Ostmitteltüütschi Gebiet, in Thüringe, übersetzt und deet 'de Lüüt ufs Muul glueget').
Yydailig vù dr Dialäkt z Dydschland ane 1900 noch em "dtv-Atlas zur deutschen Sprache"
D Dialekt in dr Lausitz ghèère mee oder weeniger zem Schlesisch. S Berlinerisch/Südmärkisch bilded e Ibergang zwische Mittelmärkisch ùn Schlesisch, mer said im Berlinerisch machen (mit verschoobenem k), aber icke „ich“ (nid verschoobe).
S Luxemburgisch zeld zem Moselfränkisch.
Dr Inhalt von de folgenden Abschnitt bezieht sich uff d' Schtandardsproch. Vieles do drvo trifft net uff d` Dialekt zu.
D' dütschi Sproch unterscheidet de Singular un de Plural in de Forme von de Subschtantiva, Adjektiva, Pronomina un Verba.
Bim Noma ka dr Plural durs Aahänge von am Suffix un/odr durch d' Variation von am Vokal (Umlaut) og'zeigt werra.
’S Deitsche kennt drei Genera: ’S Maskulinum, ’s Femininum und ’s Neutrum
Subschtantivierte Adjektiva un Verba sen oigatlich emmer neutraal. Subschtantiva, wo mit de Silbe -keit und -heit endet, sen emmer Femina. D’ Endsilb -chen lässt jedes Subschtantiv zum Neutrum werra; es isch komisch, dass sich des Gschlecht wo a Sach in echt hat un’s grammatische Genus unterscheide kennat: z. B. das Mädchen.
Zum unterscheida sen vier Kasusforma: Nominativ, Genitiv, Dativ, Akkusativ. A poor Kasusendunga send in dr Sprochgschicht verlora ganga, so dass dr Artikel als an zusätzlicher Kasusanzeiger diene ka. Gut markiert send im Singular dr Genitiv, im Plural dr Dativ.
Singular
Plural
Grundregla (wo für ca. 70% von de Subschtantive):
Mündlich fällt s auslautenda Schwa ("e" gschriebe) oft weg: "Ampeln", "Hosen", "Nachbarn"
Zusatzregla:
Fremd- und Fachwörter, wo aus am Lateinische oder Griechische stammet, bildet de Plural manchmal in d'Anlehnung an d'Ursprungssprache:
S gibt au Wörter, wo zwei Pluralbildonga vorkommet, wobei d'Bedeutong von de beide Plurale sich unterscheidet:
Im Deitscha exischtieret vier grammatikalische Fäll:
Dr Genitiv wird heitzdog in dr Umgangssproch durch Konschtruktiona mit Präposition un Dativ ersetzt.:
'S Deitsche kennt folgende Zeite odr Tempusforme:
D' wichtigschte Form isch es Präsens. S kann als historisches Präsens Präteritum bzw. Perfekt ersetza un steht vor ällem in dr Umgangssproch un in de Dialekte fürs Futur I. In denne Fäll stehet ergänzend Adverbiale vom Ortes odr von dr Zeit.
D' Forma von de Vergangenheitstempora Plusquamperfekt un Perfekt werrat mit de Hilfsverbe haben odr sein un am Partizip II (odr Partizip Perfekt) bildet. S Präteritum verwendet de Stamm vom Infinitiv.
D' Futurforma werrat mim Verb werden bzw. (Futur II) werden un haben bzw. sein bildet.
Plusquamperfekt, Futur II und au Futur I werrat eher selta in dr gesprochena Sproch vrwendet, un in de Dialekte gar net, 's Alemannische kennt selle Tempora gar net. Manche Dialekte kennet do drfür 's Plusplusquamperfekt, wo's Hilfsverb selbscht im Perfekt isch. S Plattdeitsch kennt abr älle sechs Zeitforme, wobei d' Futurforma mit solla (uff Platt: sölen oder schölen [ik sall/schall]) bildet werrat.
S Konjunktiv II bildt mer aus dr Präteritumform vom Verb, starke Verben kriegat an Umlaut (ich tue etwas - ich tat etwas - ich täte etwas, uff Schwäbisch: I mach was, I han was gmacht, I hätt was gmacht). S passiert abr au manchmal dass d' Präteritumform un d' Konjunktivformen identisch sen. (ich sage etwas - ich sagte etwas - ich sagte etwas, uff Schwäbisch: I sag ebbes, I han ebbes gsagt, I hätt ebbes gsagt). Hier verwendet mer meischtens de Konjunktiv III mit "würde" un am Infinitiv (ich würde sagen, uff Schwäbisch: I tät saga). Der Konjunktiv I leitet mer vom Infinitiv ab, der Wortstamm ändert sich net, spezielle Endunge kennzeichnet de Konjunktiv (er sieht etwas - er sehe etwas, uff Schwäbisch: er sieht was, er tät was seha). Dr Konjunktiv I isch in viele Fälle 's gleiche wie dr Indikativ. Deshalb bnutzt mer nâ de Konjunktiv II odr de Konjunktiv III (Indikativ: ich sehe - Konjunktiv I: ich sehe => Konjunktiv III: ich würde sehen).
Im Deitscha gibts d' folgenda Modi:
S Passiv wird aus am Hilfsverb werden un am Partizip Perfekt gmacht un dreht d' Perschpektiv vom Aktivsatz om. S 'Opfer', dr 'Betroffene' wird zom Ausgangspunkt, dr 'Täter' hat koi Subjektroll mehr un isch manchmal net benutzt. "Paula schlägt Egon - Egon wird (von Paula) geschlagen"
D Wikipedia uff Dütsch
S Wiktionary uff Dütsch — e freis Wörterbüech
Wikibooks uff Dütsch — Lern- und Lehrmaterialie
Wikinews uff Dütsch — Aktuälli Nochrichte
Wikiquote uff Dütsch — Zitate
Wikisource uff Dütsch — Quälletekscht
Wikiversity uff Dütsch — Kursmaterialie, Forschigsprojäkt und wüsseschaftlige Usdusch
This article uses material from the Wikipedia Alemannisch article Deutsche Sprache, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Dr Inhalt isch verfiegbar unter CC BY-SA 4.0, wänn nyt andersch aagee isch. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Alemannisch (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.