Francyjŏ

République française Francuskŏ Republika
Fana Francyje Wapyn Francyje
Motto: (fr.) Liberté, Egalité, Fraternité (Swoboda, Rōwność, Braterstwo)
Hymn: La Marseillaise (Marsylianka)
Kōnstytucyjŏ	Kōnstytucyjŏ Francyje
Ôficjalnŏ gŏdka	francuskŏ
Stolica	Paryż
Polityczny systym	semiprezydynckŏ republika
Zorta państwa	unitarne państwo
Gowa państwa	prezydynt Emmanuel Macron
Szef rzōndu	prymier Gabriel Attal
Wiyrchnia  • cołkŏ	41. na świecie 643 801 km² metropolijŏ: 551 695 km²
Liczba ludności (2019)  • całkowita   • tyngość zaludniyniŏ	21. na świecie 67 022 000 104 ôsōb/km²
PKB (2018)  • cołke   • na ôsobã	2925 mld USD 44 934 USD
PKB (PSN) (2018)  • cołke   • na ôsobã	2960 mld miyndzynŏr. dolarōw 45 474 miyndzynŏr. dolarōw
waluta	1 ojro = 100 ojrocyntōw (EUR, €)
Czasowŏ strefa	UTC +1 – zima UTC +2 – lato
Kod ISO 3166	FR
Internetowŏ dōmyna	.fr
Kod autowy	F
Kod fligerowy	F
Telefōniczny kod	+33
Znŏleżne terytoria	Nowŏ Kaledōnijŏ, Francuskŏ Polinezyjŏ, Wallis i Futuna, Saint-Barthélemy, Saint-Martin, Saint-Pierre i Miquelon, Francuske Terytoria Połedniowe i Antarktyczne, Wyspa Clippertona
Multimydia na Commons

Francyjŏ je piōntŏ pojstrzōd nojbarzi rozcapiyrzōnych krejōw na świecie a jedynŏstym we rankingu sztandardōw żywobyciŏ. Je ôna jednym ze bajstlyrzōw Ojrŏpejskij Unije aji Ôrganizacyje Skuplowanych Nŏrodōw. Je tyż czōnkym Miyndzynŏrodowyj Ôrganizacyje Frankofōnije, grupy G8, Łacińskij Unije a Rady Istości ÔSN, kaj mŏ tyż prawo do weta.

Skuli srogij wielości ludzkōw, wiyrchu, ekōnōmijnygo potyncjału a nuklyjarnygo arsynału widzianŏ kej jedyn ze nojfestelnijszych krejōw świata.

Worta „Francyjŏ” przilazuje ôd germańskigo plymiynia Frankōw, ôd kerych sztat ôstoł zônaczōny.

Francyjŏ je krŏjym leżōncym z wiynksza w Zachodnij Ojropie, jednak posiadajōncym terytoria znŏleżne i departamynta zamorske na inkszych kōntynyntach. Wiyrchnia metropolitarnej czynści Francyje wynosi 551,5 tys. km², skirz czego zajmuje 48. plac na świecie pod wzglyndym srogości wiyrchnie, za to wiyrchnia społym z terytoriami znŏleżnymi i departamyntami zamorskimi 643 801 km².

Metropolitarnŏ Francyjŏ je na ziymi ôd Pojstrzōdziymnygo Morza na połedniu ku Pōłnocnymu Morzu na pōłnocy a ôd Ryna na zŏchodzie do Biskajskij Zatoki na wschodzie.

Cołkŏ dugość granic lōndowych Francyje to 2 892,4 km. Metropolitarnŏ Francyjŏ graniczy z dalij pokŏzanymi państwami:

• na połedniu:
  •   Andora (56,6 km)
  •   Szpańijo (623 km)
• na weschodzie:
  •   Italijo (488 km)
  •   Mōnako (4,4 km)
  •   Mjymcy (451 km)
  •   Szwajcaryjo (573 km)
• na pōłnocach:
  •   Belgijŏ (620 km)
  •   Luksymburg (73 km)

Granice terytoriōw znŏleżnych i departamyntōw zamorskich z:

•   Brazylijo (673 km)
•   Sint Maarten (10,2 km)
•   Surinam (510 km)

Klimat

 

Na pōłnocach krŏju włażnawy klimat umiarkowany (ôziōmbniynte lata, dości ciepłe zimy). Jŏr to nojlepszŏ burlu na zwiydzanie Paryża, trza być jednak narychtowanym na dyszcze. Podzimym rania bywujōm radszyj zimne i niyprzijymne, ale przed połedniym sie wypogadza.

Na połedniu lata sōm suche, a tymperatura czynsto przekrŏczŏ 30°C. Sporadycznie wystympujōm herske burze i krupy. Zimy sōm ôpaterne (tymperatury na wybrzyżu Morza Strzōdziymnygo rzŏdko ślatujōm pod 10°C) i czynsto deszczowe. Jeszcze wiyncyj ôpadōw idzie sie spodziywać jŏrym.

Mocka przestrzyństw Francyje mŏ ôsobny mikroklimat. Utrapieniem połedniŏ stoł sie porywisty, ôziōmbniynty mistral. Wiater tyn wieje zaôbycz zimōm i jŏrym, przi przinoszyniu słōneczny czas i jasne, bezchmōrne niebo.

Miasta

Nojsrogsze miasta Francyje

Lp.	Miasto	Populacyjŏ
1.	Paryż	12,34 mln
2.	Lyon	2,21 mln
3.	Marsylijŏ +   Aix-en-Provence	1,73 mln
4.	Toulouse	1,27 mln
5.	Lille	1,17 mln
6.	Bordeaux	1,16 mln
7.	Nice	1,00 mln
8.	Nantes	898 tys.
9.	Strasbourg	769 tys.
10.	Rennes	690 tys.

 

Ranty dzisiejszyj Francyje je podanu na ranty antycznyj Galije, kerōm pōmiyszkiwali Gale. Niyskorzij podbiōli ja Rzimiany w I w.p.n.e. Gale s czasym wiyny gŏdkã a religijõ ôd agresorōw. We IV w.n.e germańske plymiōna, gōwnie Franki przelazły Ryn a podbiōły Galijõ.

Jako samorzōndny krej Francyjŏ zipie ôd 843 r. bez tajlōng Karolińskigo Imperyjōm na wschodniõ, pojstrzodkowõ a zŏchodniõ tajlã, kaj zõchodniŏ bōła choby dzisiej Francyjŏ.

Karolingi regirowały we Francyji do 987 r., kej swōj regirōng napoczōn Hugo Kapet, kery je fater dynastyjōw Kapetyngōw, Walezyjuszōw a Bōrbonōw. Wiyrch francuskij mōnarchije je we czasie regirōngu ôd Ludwika XIV, mianowanygo "Krōlym Klarōm". We tym czŏsie Francyjŏ fest ajnflus na ojrŏpejski kōnszt, kulturã, ekōnōmijõ a politykã. Je tyż nojbarzi zaludniōnym krejem w Ojrŏpie.

 

Francyjŏ bōła mōnarchijōm do 1792 r., kej sztartła Francuskŏ Rewolucyjŏ a ôstoła zônaczōnŏ I Francuskŏ Republika. We 1799 r. napoczōn regirować Napoleōn Bōnaparte, kery wiōn na siã titel I Kōnsula, a we maju 1804 r. cysŏrza. Bez wojny Francyjŏ podbiōła mockã krejōw a zicła tam reskyre, kere przilazywały ze familije ôd Bōnapartygo. Po szlusie Napoleōna we Francyje zaś wrŏcŏ mōnarchijŏ. Niyskorzij, dochodzi do mocki swalōnkōw a pōmiōnōw systyma regirōngu ôd cysŏrstwa po republikã.

We XX w. Francyjŏ napoczynŏ być corŏzki mij ważnŏ we światowyj polityce. Eli jeszcze bez I Światowŏ Wojna Francyjŏ bōła aktywny szpiler, to II Światowŏ Wojna prziniesła ino miymiyckŏ przymoc a ôkupacyjŏ aji niyskrzij kolaboracyjŏ ś nimi, zônaczōły cŏłkowity upŏdek Francyje. Miało to ajnflus tyż na francuskõ ekōnōmijõ a wielość ludziōw. IV Republika ôstoła ustanowiōnŏ po wojnie, coby we 1958 r. ôstŏć przewesklowanŏ we dzisiejszõ V Republika.

Francyjŏ je dymokracyjŏ, co je typym republiki. Grōndym prŏw we Francyji je Kōnstytucyjŏ ze 1958 r., keryj we piyrszym artiklu je szrajbniynte, co "Francyjŏ je niypodzielnŏ, laickŏ, dymokratycznŏ a socjalnŏ Republika". Ôd 2003 r. tyn artikel gŏdŏ dalij, co "ônyj ôrganizacyjŏ je zdecyntralizowanŏ".

Ôrgany regirōngu

Ustŏwodŏwczy regirōng je we gracach Parlamyntu, kery dzieli sie na dwie izby: niższŏ – Nŏrodowe Zgrōmadzyniy a wyższŏ – Synat. Francyjŏ je republika symiprezydynckŏ. Prezydyntym je terŏzki François Hollande a prymiyrzym Manuel Valls.

Francyjŏ, jeji tajla metropolitarnŏ tajluje sie terŏźnie na 13 regiōnōw, 96 departamyntōw jak tyż kol. 36 300 gmin. Pōnadto wyrōżniŏ sie departamynta i terytoria zamorske jak tyż zamorske zbiorowości terytorialne.

Regiōny

 

Podzioł europejskij czynści Francyje ôbowiōnzujōncy ôd 1 stycznia 2016:

1. Nowŏ Akwitanijŏ
2. Grand Est
3. Bretanijŏ
4. Burgundia-Franche-Comté
5. Île-de-France
6. Korsyka
7. Pays de la Loire
8. Oksytanijŏ
9. Hauts-de-France
10. Normandijŏ
11. Auvergne-Rhône-Alpes
12. Provence-Alpes-Côte d'Azur
13. Centre-Val de Loire

Departamynta

 

Statystyki dymograficzne

Struktura etnicznŏ

Amtowōm gŏdkōm we Francyji je francuskŏ, posuguje sie niōm srogŏ wiynkszość miyszkańcōw tego krŏju, jednak poza nim je mocka regiōnalnych gŏdek:

• baskijskŏ – regiōnalnŏ gŏdka we   Béarn
• bretōńskŏ – regiōnalnŏ gŏdka we   Dolnyj Bretōnije
• franko-prowansalskŏ – regiōnalnŏ gŏdka we Dauphiné, Jura, Lyonnais, Savoie
• niyderlandzkŏ – regiōnalnŏ gŏdka we   Flandrije
• katalōńskŏ – regiōnalnŏ gŏdka we   Roussillon
• miymieckŏ – regiōnalnŏ gŏdka we   Alzacyje i Lotaryngije
• prowansalskŏ – regiōnalnŏ gŏdka we   Ôksytanije
• italskŏ – regiōnalnŏ gŏdka na   Korsyce

• Nowy Rok (Nouvel An) – 1 stycznia
• Wielkanoc (Pâques) – ruchōme
• Pyńdziałek Wielkanocny (Lundi de Pâques) – ruchōme
• Świynto Roboty (Fête du Travail) – 1 mŏja
• Dziyń Zwyciynstwa (Fête de la Victoire) – 8 mŏja
• Wniebowstōmpienie (Ascension) – ruchōme
• Zielone Świątki (Lundi de Pentecôte) – ruchōme
• Świynto Nŏrodne Francyje (Fête Nationale Française) – 14 lipnia
• Wniebowziyncie NMP (Assomption) – 15 siyrpnia
• Wszyjskich Świyntych (Toussaint) – 1 listopada
• Dziyń Zawieszyniŏ Brōni (Jour d’Armistice) – 11 listopada
• Boże Narodzynie (Noël) – 25 grudnia