„Axborot jamiyati“ — bu zamonaviy xalqlar jamiyatlarida, ayniqsa Ikkinchi jahon urushidan keyin axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadal rivojlanishi va keng qoʻllanilishi bilan bogʻliq ijtimoiy, iqtisodiy, texnologik va madaniy oʻzgarishlarni tavsiflash uchun ishlatiladigan keng atama.
Axborot jamiyati — bu axborotni yaratish, tarqatish va manipulyatsiya qilish eng muhim iqtisodiy va madaniy faoliyatga aylangan jamiyat. Axborot jamiyati iqtisodiy asosi asosan sanoat yoki agrar jamiyatlarga qarama-qarshi boʻlishi mumkin. Axborot jamiyatining dastgohlari stanoklar yoki pulluklar emas, balki kompyuterlar va telekommunikatsiyalardir.
Axborot texnologiyalari va kommunikatsiya sohasidagi taraqqiyot barchaning hayot tarzini oʻzgartirmoqda: qanday ishlash va biznes qilish, farzandlarga qanday taʼlim berish, oʻqib-oʻrganish va tadqiqot qilish, qanday zavq olish — bularning barchasi zamonaviy axborot texnologiyalari taʼsirida oʻzgarmoqda. Axborot jamiyati nafaqat odamlarning oʻzaro munosabatlariga taʼsir qilmoqda, balki anʼanaviy tashkiliy tuzilmalarni yanada moslashuvchan va markazlashtirilmagan boʻlishini talab qilmoqda.
Axborot jamiyati tushunchasi asrimizning eng dolzarb fenomenlaridan biri boʻlib, koʻplab mutaxassislar oʻz ishlarida shu tushunchaga oʻz tavsiflarini berishgan. Quyida shulardan eng ommaboplarini koʻrib chiqamiz:
Axborot jamiyatlari sanoat jamiyatlaridan farq qiladi. Bunga bir qancha sabablar keltirsak boʻladi. Masalan:
„Axborot jamiyati“ atamasi garchi kompyuterlashtirish keng tarqalib, axborot va raqamli texnologiyalar faol rivojlana boshlagan paytda qoʻllanila boshlangan boʻlsada, 1940-yillarda kibernetikaning paydo boʻlishi bilan „axborot jamiyati“ tushunchasi paydo boʻlgan edi. Bu tushuncha amerikalik olimlar K. Shennon, N. Wiener, D. fon Neumann, ingliz mutafakkiri va kriptografi A. Tyuring, rus matematiki A. N. Kolmogorov kabi olimlarning nomlari bilan bogʻliq. „Axborot jamiyati“ atamasining yaponcha versiyasi 1961-yilda Kisho Kurokava va Tadao Umesao oʻrtasidagi suhbatda paydo boʻlgan. Keyinchalik bu atama T.Umesao va F.Machlup asarlarida qoʻllanilgan boʻlib, ular deyarli bir vaqtda — Yaponiya va AQShda paydo boʻlgan.
1992-yildan boshlab bu atama Gʻarb davlatlari tomonidan qoʻllanila boshlandi, masalan, AQShda „Milliy global axborot infratuzilmasi“ tushunchasi Milliy fan fondining mashhur konferensiyasi va undagi Bill Klinton va Albert Gorning mashhur maʼruzalaridan soʻng kiritildi. Axborot jamiyati kontseptsiyasi Yevropada axborot jamiyati boʻyicha eng obroʻli ekspertlardan biri Martin Bangemann boshchiligidagi Yevropa Komissiyasining axborot jamiyati dasturlari boʻyicha ekspert guruhi faoliyatidan kelib chiqdi.
Axborot hamisha jamiyat hayotida ham, alohida shaxs hayotida ham muhim oʻrin egallagan. Insoniyat tarixida axborotlarni yigʻish, saqlash va uzatish vositalarining rivojlanish jarayoni bir tekis kechmagan va bir necha bor axborot sohasida „Informatsion inqilob“ deb ataluvchi global ahamiyat kasb etuvchi hodisalar yuz bergan.
Birinchi informatsion inqilob yozuvning kashf etilishi bilan bogʻliq. Yozuv insoniyatga bilimlarni toʻplash va uni avlodlarga uzatish imkonini berdi.Oʻz yozuviga ega boʻlgan sivilizatsiyalar boshqalariga nisbatan yuqori iqtisodiq va madaniy darajaga erishganligi maʼlum. Bunga misol qilib, Qadimgi Misr, Mesopatamiya, Xitoy kabilarni keltirish mumkin.Bu borada piktografik va ieroglifik yozuvdan alifboli yozuvga oʻtish alohida ahamiyatga ega boʻldi.
Ikkinchi informatsion inqilob XVI asr oʻrtalarida kitob bosishning ixtiro qilinishi bilan bogʻliq. Bu hodisa axborotlarni saqlabgina qolmay, ularni ommaga yoyish imkoniyatini yaratdi. Savodxonlik alohida tabaqalar doirasidan chiqib, ommaviy tusga kirdi. Bular ilmiy texnika rivojlanish jarayonini tezlashtirdi. Kitoblar bilimlarning alohida mamlakat chegarasidan chiqib, umuminsoniy sivilizatsiya yaratilish jarayoniga turtki boʻldi.
Uchinchi informatsion iqilob XIX asr oxirida boʻlgan aloqa vositalarining taraqqiyoti bilan bogʻliq. Telegraf, telefon va radio maʼlumotlarni turli masofalarga operativ uzatish va qabul qilish imkonini berdi. Insoniyat taraqqiyotining aynan shu bosqichi „globallashuv“ jarayonining debochasi boʻlib qoldi. Axborot uzatish vositalarining taraqqiyoti tezkor va ishonchli aloqa vositalariga muxtoj boʻlgan fan va texnikaning gurkirab rivojlanishiga olib keldi.
Toʻrtinchi informatsion inqilob XX asrning 70-yillarida mikroprotsessorli texnika va xususan, shaxsiy kompyuterlarning paydo boʻlishi bilan bogʻliq. Shuni taʼkidlab oʻtish lozimki, axborot revolyutsiyasiga XX asr oʻrtalarida kompyuterlarning paydo boʻlishi emas, mikroprotsessorli tizimlarning keng tarqalishi sabab boʻldi. Ushbu jarayon axborotlarni saqlash va izlash tizimlarini radikal oʻzgartirib, kompyuterli telekommunukatsiyalarning paydo boʻlishi va rivojlanishiga olib keldi. Aynan toʻrtinchi information inqilob „Axborot jamiyati“ rivogiga asos boʻldi. Buning natijasida axborotning katta oqimlari vujudka keldi. XX asr oʻrtalarida ushbu holatni „Informatsion portlash“ deb ham atashdi. Mutaxassislar fikriga koʻra, 1900-yilgacha bilimlarning toʻplanishi va rivojlanishi juda sekinlik bilan borgan boʻlsa, 1900-yildan keyin har 50 yilda 2 baravarga, 1950-yildan keyin har 10 yilda 2 baravarga, 1970-yildan boshlab, har 5 yilda , XX asr oxiridan boshlab har yili 2 baravarga ortib bormoqda.
Bir qator siyosatshunoslar va siyosiy iqtisodchilar axborot jamiyati kontseptsiyasini postindustrializmdan ajratib turuvchi jihatlari mavjudligini taʼkidlaydi. Biroq, axborot jamiyati kontseptsiyasi postindustrial jamiyat nazariyasini almashtirishga qaratilgan boʻlsa-da, uning tarafdorlari texnokratiya va anʼanaviy futurologiyaning bir qator eng muhim qoidalarini takrorlaydi va yanada rivojlantiradi. Postindustrial jamiyat nazariyasini shakllantirgan D.Bell hozirda axborot jamiyati kontseptsiyasi tarafdorlari sifatida harakat qilmoqda. Bellning oʻzi uchun axborot jamiyati kontseptsiyasi postindustrial jamiyat nazariyasi rivojlanishining oʻziga xos yangi bosqichiga aylandi. Bell taʼkidlaganidek, „kompyuter markaziy rol oʻynaydigan axborot va bilimlarni tashkil etish va qayta ishlash sohasidagi inqilob men postindustrial jamiyat deb atagan kontekstda rivojlanmoqda“.
Jeyms Martinning fikricha esa, axborot jamiyati deganda birinchi navbatda Gʻarbda vujudga kelgan „rivojlangan postindustrial jamiyat“ tushuniladi. Uning fikricha, axborot jamiyati birinchi navbatda 1960-1970-yillarda postindustrial jamiyat shakllangan mamlakatlarda — Yaponiya, AQSH va Gʻarbiy Yevropada tashkil etilgani bejiz emas.Jeyms Martin quyidagi mezonlar boʻyicha axborot jamiyatining asosiy xususiyatlarini aniqlash va shakllantirishga harakat qildi:
Shu bilan birga, Martin muloqot „axborot jamiyatining asosiy elementi“ degan gʻoyani taʼkidlaydi.
Yana bir britaniyalik sotsiolog Frenk Vebster ham axborot jamiyatini aniqlash uchun foydalanish mumkin boʻlgan beshta asosiy maʼlumot turini qayd etadi: texnologik, iqtisodiy, kasbiy, fazoviy va madaniy. Vebsterning soʻzlariga koʻra, maʼlumotlarning xarakteri bizning bugungi hayot tarzimizni oʻzgartirdi. Biz oʻzimizni qanday tutishimiz nazariy bilim va maʼlumotlarga asoslanadi.
Bu maqola birorta turkumga qoʻshilmagan. Iltimos, maqolaga aloqador turkumlar qoʻshib yordam qiling. (Aprel 2024) |
This article uses material from the Wikipedia O‘zbek article Axborot jamiyati, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Matndan CC BY-SA 4.0 litsenziyasi boʻyicha foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan boʻlsa). Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki O‘zbek (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.