Бот-боттарынче күштүг ядролуг кылдыныг (бот-боттарынче өңнүг кылдыныг, бот-боттарынче ядролуг кылдыныг) — физикада дөрт үндезин бот-боттарынче кылдыныгларның бирээзи.
Бот-боттарынче күштүг кылдыныгда кварктар база глюоннар, оларның тургустунган кезекчигештери (адроннар, барионнар база мезоннар) киржип турар.
Ол кылдыныг атомнуң ядрозунда болгаш оон-даа бичии деңнелде адроннарда кварктар аразында харылзаа тудуп база нуклоннар (протоннар, нейтроннар) аразында тыржыжыышкынны харыылап турар.
Бот-боттарынче күштүг кылдыныгның ачызында атомнарның ядроларын быжыг система кылдыр тургузуп турар ядролуг күштер тыптып турар.
Бот-боттарынга күштүг кылдыныг деп билигни эртемче киирери 1930 чылдарда атомнуг ядрода нуклоннарны кандыг күш харылзаштырып турарынга гравитациялыг-даа, электромагниттиг-даа кылдыныглар харыы берип шыдавааны-биле негеттинип келген. 1935 чылда япон физик Х. Юкава бир дугаар нуклоннарның бот-боттарынче кылдыныының теориязын тургузуп кылган. Ол кылдыныг пионнар деп адаар чаа кезекчигештерниң солчулгазының дузазы-биле болуп турар. Пионнарны 1947 чылда экспериментилер дузазы-биле ажыткан.
Бо пион-нуклоннуг теорияда ийи нуклоннуң тыртыжыышкыны азы идиишкини пионну бир нуклон үндүр идиптерге, өске нуклон ону сиңирип ап турар кылдыр тайылбырлап турар. Бо болуушкун бот-боттарынга электромагниттиг кылдыныгда виртуалдыг фотоннар үлежип турарынга дөмей болуп турар. Пионну үндүр иткениниң күжүнүң хемчээли электромагниттиг кылдыныгда ындыг болуушкуннуң күжүнге бодаарга дыка улуг болган, ынчангаш ону бот-боттарынче күштүг кылдыныг деп адаан.
Куду энергияларда ийи нуклоннуң бот-боттарынче ядролуг кылдыныының феноменологтуг тайылбырында потенциалдыг энергияның оператору дараазында хевирлиг болур:
мында , — делгемде координаталар, — Паулиниң операторлары, — изотроптуг спинниң операторлары.
Бот-боттарынга күштүг кылдыныг теориязының амгы үеде ниити тургузуун көрээлиңер. Хамыктың мурнунда бот-боттарынга күштүг кылдыныг теориязының таваа — квантылыг хромодинамика болуп турар. Бот-боттарынга күштүг кылдыныгны тайылбырлаар аргазы кандыг объект шинчилеттинип турарындан улуг хамааржыр.
Бот-боттарынга күштүг кылдыныг теория талазы-биле эң шинчилеттинген болгаш теоретикитиг физиканың үндезин кезекчигештер шинчилеп турар эң сайзырап турар адырларының бирээзи. Бот-боттарынга күштүг кылдыныг үндезин бойдустуг деп билдингир-даа болза, ону илередип турар математиктиг хоойлулар дыка нарын, ынчангаш кезек черлерде санаашкын-биле ниити принциптерин үндүрери болдунмас болуп турар.
Ядронуң радиузун дараазында чоокшулалдыг формула-биле санап болур:
мында — ядрода нуклоннарның ниити саны.
Мезоннуң импульзу:
Мезоннуң шимчевес байдалында массазы:
Бир эвес болза:
Күштүг кылдыныгны санаарда амгы үеде күштүг суперкомпьютерлер ажыглаары негеттинип турар. ынчалза-даа кезек санаары берге параметрлерни дыка ылаптыг санап үндүрүп кээр болуп турар. Чижээлээрге, протоннуң массазын санап кээрге, шын протоннуң массазындан чүгле 2 % эвээш кылдыр санап каан.
2010 чылда санаашкыннар дузазы-биле u биле d-кварктарның массазы дыка дүрген санатына берген: частырыглыы 30 %-дан 1,5 % чедир эвээжээн.
This article uses material from the Wikipedia Тыва article Бот-боттарынче күштүг кылдыныг, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Контент CC BY-SA 4.0 лицензия аайы-биле (өскези айыттынмаан болза) ажык. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Тыва (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.