Байзаа

Тывада ону база-ла кады ажыл-агый (колхоз), чөвүлелдиг (совет) ажыл-агыйлар (совхозтар) сесерлик (сад), бакчалар (огородтар) шөлдеринде нептереңгейи-биле тарып, өстүрүп турар. Чемге хереглээр эң чугула бүдүрүмнүң (продуктунуң) бирээзи болур.

Байзааның тургузуунда шагжалык (клетчатка) — 1,63%, бүрүзүнде витамин С — 25—100 мг чедир, витаминнер — А, В1 В2, В6, У, Р, К, И болгаш холиннер, янзы-бүрү ферментилер, калийлиг дустар, имис (фосфор), күгүр (сера) дээш өске-даа бүдүмелдер бар.

Байзааны ижин-шөйүндү аарыглыг, гастриттиг болгаш ижин оюлганныг улустар ажыглаарга дыка ажыктыг. 1949-1950 чылдарда куштуң болгаш кобайның (орус. морская свинка) оюлганын байзааның чулуу-биле эмнеп бир-ле дугаар дуржулганы кылган. Ол дуржулгалар байзаа чулуун оюлган болгаш чиңге шөйүндүлер аарыгларынга ажыглап болурун көргүскен.

Байзааны хээй кескеш, 1-2 катап эът тыртар машинага тырткаш, арыг шаараш пөс-биле тавакка сы тудар. Ол чулугну соок черге азы соодукчуга 1-2 хүнден эрттирбейн шыгжаар. Хүннүң-не ооң чулуун, шил аяктап (стаканнап) бир хүн 3-4 катап чем чииринге чедир 40-50 мин. бурунгаар ижер. Эмненириниң хуусаазы 4-6 ай чедир. Оон ыңай байзаа чулуун ижин дегдириглиг (гастриттиг) болгаш ижинниң ажыы эвээжээн улус ажыглап болур. Байзаада өкпе аарыының болгаш өске-даа аарыгларның микробтарын өлүрер фитонцидтер дээр бүдүмелдер бар. Ынчангаш байзааны янзы-бүрү кеш аарыгларынга база ажыглап турар. Ол ышкаш байзааның бүрүзүн дагаа чуургазы-биле катай кадыкталдыр холааш өрттениишкиннерге, балыгларга болгаш оюлганга удур ажыглап турар. Байзааның хээй кескен бүрүзүн чарба-биле холааш, сүтке хайындыргаш, кештиң кадага, ойбун божаа (экзема) дээн ышкаш аарыгларынга салыр. Оон ыңай балыг черни үнүш үзү-биле чаггаш, байзааның чаа бүрүзүн 2 каът кылдыр ол балыгга салгаш, шарыптар. Ону бир хүн ийи катап, 2-3 чедилик иштинде шарыыр. Чаа байзааның чулуун чылыг сугга холааш, аас иштин болгаш боостааны чиңнээринге, чаярынга ажыглап болур.

1. Доржу Көк-оолович Куулар, Тана Моңгушевна Куулар - "ЛЕКАРСТВЕННЫЕ РАСТЕНИЯ В ТУВЕ"