Evlija

Në Shqipërinë e Mesme, me metatezë, elvija. Në shqip ka hyrë përmes turqishtes, duke qenë si në arabisht si në turqisht shumësi i singularizuar i veliut (Veli, emër i përveçëm).

Në gjuhën e folur, përdoret zakonisht nga myslimanët për të shënjuar një shenjtor mysliman, i quajtur ndryshe "mik i Perëndisë" në kuptimin e fjalëpërfjalshëm. Në kuptimësinë tradicionale islame të shenjtorëve, evlijau portretizohet si njeri i "shënjuar nga hir/bereqet... dhe shenjtëri e posaçme hyjnore", dhe që është "zgjedhur dhe pajisur me dhurata të jashtëzakonshme nga Perëndia, të tilla si aftësitë për të kryer mrekulli". Doktrina e shenjtorëve është artikuluar nga dijetarët myslimanë shumë herët në historinë myslimane, dhe ajete të veçanta të Kur'anit dhe disa hadithe janë interpretuar nga mendimtarët e hershëm myslimanë si "dëshmi të dokumentuara" të ekzistencës të evlijave.

Që kur u shkruan hagiografitë e para myslimane gjatë periudhës kur Sufizmi filloi përhapjen e shpejtë, shumë nga figurat që më vonë u çmuan si evlijatë kryesorë të Sunizmit qenë mistikët e hershëm sufi, si Hasani nga Basra (vd. 728), Farkad Sabakhi (vd. 729), Davudi Tai (vd. 777-781), Rabi'a al-'Adavija (d. 801), Maruf Karkhi (d. 815), dhe Xhunajdi i Bagdadit (vd. 910). Nga shekulli i dymbëdhjetë në shekullin e katërmbëdhjetë, "nderimi i përgjithshëm i shenjtorëve, mes popullit dhe sunduesve, arriti formën përfundimtare me organizimin e Sufizmit... ndër tarikate dhe vëllazëri". Në shprehinë e zakonshme të devotshmërisë islame, evlijau kuptohej si "një soditës, gjendja perfekte shpirtërore e të cilit... [gjente] shprehi në mësimdhënien që u trashëgonte dishepujve të tij". Në shumë bindje (aqeedah) të shquara Sunite të kohës, si të famshmit në Bindjet e Tahauiut (c. 900) dhe Bindjet e Nasafiut (c. 1000), besimi në ekzistencën dhe mrekullitë e evlijave paraqitej si "një kërkesë" për të qenë mysliman besimdrejtë.

Përveç sufive, në devotshmërinë tradicionale myslimane evlijatë parakë janë Sahabët e Muhammedit, Pasardhësit e tyre dhe gjenerata e tretë pas Pejgamberit, shpesh të quajtur "Pasardhesit e të Pasardhësve". Për më tepër, profetët e Islamit besohet gjithashtu të jetë shenjtorë nga përkufizimi, ndonëse rrallë u drejtohen si të tillë, në mënyrë që të parandalohet ngatërrimi mes tyre dhe evlijave të zakonshëm; siç nderohen nga myslimanët profetët si më të mëdhenjt e njerëzimit, është besojmë Sunite që një profet i vetëm është më i madh se krejt evlijatë të vënë së bashku. Shkurt, besohet se "çdo profet është evlija, por jo çdo evlija është profet".

Edhe pse ka disa ngjashmëri midis konceptit tradicional Islam dhe atij apostolik të Krishter mbi shenjtërit, ka edhe dallime të rëndësishme. Për shembull, Islami nuk ka proces kanonizimi, kështu qe shenjtërit nderohen nga kremtimi popullor në vend të një kongregate për çështjet e shenjtorëve. Në këtë hulli, nderimi mysliman i evlijave ka më shumë ngjashmëri me përnderimin e krishter të shekujve të parë të Krishtërimit, kur shenjtërit nderoheshin nga kremtimi popullor në vend të deklaratave zyrtare ekleziastike.

Në botën moderne, idetë tradicionale të Sunitëve dhe Shiitëve rreth shenjtorëve është sfiduar nga lëvizjet si Selefizmi, Vehabizmi, dhe modernizmi Islam, të tre këto, në një shkallë më të lartë ose më të vogël, "formuan një front kundër nderimit dhe teorisë së evlijave", në një mënyrë të ngjashme me reagimin e Reformimit Protestant kundër praktikave të ngjashme në Kishën Katolike. Siç ka vënë në dukje nga studiues, zhvillimi i këtyre lëvizjeve ka çuar tërthorazi në qëndrimin e disa myslimanëve mainstream "për të mos pranuar ekzistencën e evlijave të gjithë së bashku ose... [t'ua shohin] praninë dhe përnderimin si devianca të papranueshme". Megjithatë, pavarësisht pranisë së këtyre rrymave të përkundërta të mendimit, doktrina klasike e nderimit të evlijave vazhdon të lulëzojë në shumë pjesë të botës Islame sot, duke luajtur një rol jetik në shprehinë e përditshme të devotshmërisë në mesin e shtresave të gjera të popullsisë myslimane në vende myslimane si Pakistani, Egjipti, Turqia, Senegali, Iraku, Irani, Algjeria, Tunizia, Indonezi, Malajzi, Marok, si dhe në vende me prani të konsiderueshme myslimane si në Indi, Kinë, Rusi dhe Ballkan.