Praneta Marte

Est unu praneta terrestri cun una atmosfera sutili de anidridi carbònica. Ddu narant su "Praneta Arrubiu" po mori de sa presèntzia de meda òssidu de ferru me in sa superfitzi, chi ddi donat su colori caraterìsticu. Me in sa superfitzi ddoi funt de crateris causadus dae su bombardamentu de meteoritis, baddis, vulcanus dormius cummenti su Olympus Mons, su monti prus artu de su Sistema Solari, e duas calotas polaris. Sa massa est su 11% de cussa de sa Terra e su volumini su 15% de su de sa Terra. Sa gravidadi me in sa superfitzi est su 38% de sa de sa Terra, agiumai sa de tres partis.

Tenit un'òrbita elìtica agiumai circulari ma cun ecentritzidadi prus arta apetus de is atrus pranetas de su sistema solari, cun semiassi magiori de 227 939 200 km, e perìodu orbitali de 686.971 diis terrestris. Sa die est de 24 oras, 37 minutus e 22 secundus. A giru de issu òrbitant duus satelitis piticus, Phobos e Deimos.

Marte est cannosciu fintzas dae s'antichidadi, e est abarrau importanti in sa cultura umana po essi stetiu sa mitza de meda pantasias.

 

Strutura interna

Is modelus de oi presumint unu nùcleu pranetàriu metàlicu imboddicau cun is stratus de materialis prus lebius de su manteddu e una crosta esterna. Su nùcleu est fatu de de ferru, nichel e tzùrfuru, cun unu ràju de 1,794 ± 65 km. Su manteddu est formau po sa majoria de cumpostus de sìliciu. Sa crosta est formada po sa majoria dae basaltu, cun cancuna parti prus arrica de sìtzia, e is analisis chìmicas ant agatau sìliciu, ossigenu, ferru, magnèsiu, alumìniu, càlciu, e potàssiu. Normalmenti est spissa 50 km. Is formatzionis de sa crosta cummenti vulcanus studaus e canyons ca is baddis Marineris nosi faint cumprendi ca in su passau ddoi depit essi stetia atividadi tetonica, ma oi parit chi su manteddu siat dormiu. Su campu magnèticu est casi assenti, ma su paleomagnètismu indicat ca in su passau ddoi depiat essi unu.

Superfitzi e Geografia

 

Sa superfitzi de Marte est dividia intra duus areas: s'emisferu Nord est cumpostu dae planus bàscius cummenti Acidalia Planitia, Utopia Planitia e Amazonis Planitia, sa parti Sud est arrica de struturas geologicas prus artas tzerriadas Terrae e crateris, su prus mannu siendi s'Hellas Planitia. Ddoi funt diferentis teorias chi spiegant custa partzidura, dividias intra duus catègorias: is teorias esogenicas narant chi sa divisioni est causada dae unu o prus atumbadas catastròficas cun unu atru praneta e asteroidis; is teorias endogènicas narant chi sa diferèntzia est causada dae fenomenus aintru su manteddu. Is montis prus artus si agatant me sa giara de Tharsis.

Me in sa superfitzi ddoi funt stuturas cummenti antigas foxis, calancas e canalonis chi faint pensai a sa presèntzia in su passau de àcua lìcuida e de unu ciclu idrològicu. Mera de custus perou parrint essi stetius causadus de cantidadis enormis de àcua arribadas totus in una borta, e duncas unas ipòtesis funt chi su fluori beniat dae su sciolimentu de ghiaccius causadus dae atumbadas o fenòmenus vulcànicus, o diretamenti dae sa lava.

 

Calotas polaris

Marte tenit duus calotas polaris de ghiàciu de àcua e anidridi carbonica, cun sa presèntzia prus manna de custa in s'ierru, candu a pitzu de su ghiàciu si pasat unu croxu profondu unu metru de ghiàciu sicu. Sa calota polari in su nord tenit unu diàmetru de 1000 chilòmetrus in s'istiu, cussa sud de 350 chilòmetrus. Is modelus de oi narant ca cun s'arribu de su beranu in sa calota sud sa sublimatzioni de sa CO₂ càusat geyser de gas e pruini. In su 2018 scientziadus italianus ant annuntziadu sa scoberta de unu lagu de àcua lìcuida asuta de is ghiàcius de sa càlota sud

Atmosfera e clima

 

S'atmosfera de Marte est lèbia, cun una pressioni mèdia de 610 Pa, mancu su 1% de sa de sa Terra. A custa pressioni s'àcua si podit agatai sceti cummenti ghiàciu o gas. Sa temperadura spàniat dae −143 °C de s'ierru polari a is 35 °C de s'istadi ecuàdoriali. Sa diferèntzia de temperadura intra sa die e sa noti podit essi fintzas de 100 °C.

S'atmosfera est cumposta po su 94.9% dae anidridi carbònica, po su 2.6% dae azotu, po su 1.9% dae àrgon e si agatant tràcias de ossigenu, monòssidu de carbòniu e vapori de àcua.

Ddoi funt meda fenòmenus causaus dae su bentu, cummenti dust devils ("diaulus de pruini", bentus mui-mui) e burianas de pruini mannas mera, chi podint imboddicai su praneta intreu donnia tres annus martzianus. Custas tempestas parint formadas dae sa fusioni de tempestas prus piticas, ma su mecànismu no est cumpresu ancora.

Mancai tenessit atmosfera diferenti meda, su clima de Marte tenit meda cosas a cumoni cun su de sa Terra. Ddoi est una varitzioni stagionali, nuis de ghiàciu. Su bentu est puru càusa de erosioni e de sa formatzioni e sa mudàntzia de is dunas. In su 2008 su lander Phoenix at fotografadu nie calendi, chi est sparèssia in antis de arribai a terra.

 

Marte est nàsciu dae su discu protopranetàriu chi at orìginau is atrus pranetas puru, 4.5 miliardus de annus fait. Si pensat ca in cuddus tempus su bentu solari spingessit is elementus cun temperadura de ebollitzioni prus bàscia prus atesu dae issu, e custu spiegat is diferèntzias de sa compositzioni intra Marte e sa Terra. Pustis de sa crèscia, Marte at patiu de su Bombardamento Grai Tardiu, chi at lassau medas crateris in su emisferu sud iat podit essi sa càusa de sa diferèntzias intra nord e sud. Pustis de custa data, podeus partziri sa storia de Marte in tres perìodus geològicus

Perìodu Noachianu (tzerriau aici dae sa Noachis Terra): dae 4.5 a 3.5 miliardus de annus a oi. Is regionis chi si funt formadas in custu periodu tenit meda crateris. In custu perìodu s'atmosfera depiat essi meda prus densa de oi, e permitiat sa presèntzia de àcua lìcuida, cun maris e rius. S'atividadi vulcanica depiat essi manna, e sa giara de Tharsis si·ndi est formada in custu periodu.

Perìodu Hesperianu(tzerriau aici dae su pranu de Hesperia): dae 3.5 a 2.9 miliardus de annus fait. Su bombardamentu torrat prus piticu, is fenòmenus geològicus prus de importu funt de orìgini vulcànica. S'àcua aparrada in custu perìodu si prenat de àcidu solfòricu po mori de is erutzionis vulcanicas. Si fòrmant su Monti Olympus, pranus de basaltu e is struturas tetonicas cummenti is Baddis Marineris. S'atmosfera inghitzat a si fai prus lebia e cumentzant a si biri tràcias de ghiàciu.

 

Periodu Amazonianu(dae Amazonia Planitia): dae s'acabu de s'Hesperianu a oi. Est su perìodu prus cumpresu. Est caraterìtzau dae unu nùmeru piticu de crateris, struturas criadas dae s'erosioni de ghiaciàjus, bentu, lava e àcua lìcuida.

Marte est cannòsciu fintzas dae is tempus antigus ca si podit biri cun is ogus ebbia. Arregistrant su logu suu in su celu is Babilonesus. Aristòtele si fìat agatau ca Marte est prus aillargu de sa Luna poita dd'at bidu passai agoa de custa. Usendi is osservatzionis de Marte fatas dae Tycho Brahe Kepler at scritu is tres legis fentomadas suas. Su telescòpiu at agiudau is osservatzionis de sa strutura de su praneta. Su primu a disignai una mapa de Marte est stètiu s'astronomu Christiaan Huygens, e sa mapa permitiat de misurai sa longaria de sa die martziana. Cassini est stètiu su primu a misurai is dimensionis de s'òrbita.

 

In su '700 ant inghitzau a biri is variatzionis de is dimensionis de is càlotas polaris e a sa fini de su sèculu iant stètias bidas probabilmenti burianas de pruini pranetàrias. Sa presèntzia de una atmosfera torrat ladina. In su 1877 s'astronomu Asaph Hall at scobertu is lunas de Marte.
In su 1877 Schiaparelli at disignau sa prima mapa cun meda particularis de su praneta. Issu iat pigau unu efetu òticu po struturas chi naraiat "canali", e meda genti at incumintzau a si preguntai si custus no fessint struturas artifitzalis. Francu custu errori, Schiaparelli iat inghitzau a cumprendi cummenti fìat fatu Marte, e aiat agatau unu puntu de albedo, unu puntu prus craru, Nix Olympica, ca oi scireus essi su Olympus Mons. Dae su '900 is miliorias de s'osservatzionis ant fatu cumprendi chi s'atmosfera martziana fìat tropu lèbia e frida po permiti sa vida, ma sa possibilidadi fìat ancora mitza de arrexionus.

Esploratzionis

 

Sa prima astronai chi at subrabolau Marti est sa Mariner 4 de sa NASA in su 1965. Is imaginis ca iat mandau fìant de unu mundu sicu chentza airi, e is pantasias a pitzu de vida fìant spaciadas. Dae tandu, Marte est stètia sa destinatzioni de medas missionis robotìcas, chi nosi ant donau sa prus parti de is informatzionis chi teneus a pitzu de su praneta arrubiu. Est prus difitzili a lompi a Marte de Venere, ma est meda prus fatzili arribai a sa superfitzi. Su primu orbiter est stètiu su Mariner 9 de sa NASA. Sa prima sonda a calai a sa superfitzi funtzionendi est stètia sa Viking 2 de sa NASA (su lander Mars 3 de s'URSS aiat funtzionau po 15 segundus sceti). Su primu rover est stètiu su Sojourner de sa NASA. Oi funt ativus ses orbiters, su rover Curiosity e su lander InSight.

 

Marte est stètiu cunsiderau unu deus dae meda tziviltadis e culturas. Su movimentu irregolari in su celu e su colori arrubiu fadìant cumprendi ca fìat unu isteddu diferentu dae s'atrus, duncas is ominis ddi donant caràteristicas divinas. Po is Babilonesus fìat Nergal, su deus de su fogu, sa gherra e sa destrussioni. Is Gregus ddu identificant cun Ares. Is Cinesus, Giaponesus e Coreanus ddu narant "s'isteddu de su fogu".

Candu sa natura de cosa sua est stètia scoberta ant inghitzau is ipòtesis a pitzu de sa presèntzia de vida intelligenti me in su praneta. Is trabalus de Schiaparelli iant allutu s'imaginatzioni a pitzu de su chi si podiat agatai in Marte. Intra s'acabu de s'800 e s'inghitzu de su '900 "martzianu" tòrrat ca sinònimu de "extraterrestre". Ddoi fìant siat operas chi bolìant essi scientìficas siat operas de pantasia, de fantascientzia in particulari. Intra is operas de pantasia cussa prus fentomada est Sa Gherra de is Mundus de H.G. Wells, aundi po sa prima borta si contat sa storia de s'invasioni allena de sa Terra po mèdiu de una tecnologia superiori.