Биис Оҕустар

Оҕустар XI үйэҕэ диэри Киин Азияҕа уонна Моҕол сиригэр олорбуттара.

Түүр тыллар соҕуруулуу арҕааҥы салаатын оҕус тыллара дииллэр.

Оҕустартан төрүттээх билиҥҥи түүр омуктара: туркменнэр, Сирия туркменнэрэ, Ирак туркменнэрэ, Хорезм туркменнэрэ, Анатолия туроктара, турок-месхеттинецтер, турок-киприоттар, гагаузтар, салардар уонна азербайдьаннар. XI–XIII үйэлэргэ буолбут оҕустар Илиҥҥи Кавказка уонна хотугулуу арҕааҥы Ирааҥҥа көһүүлэрэ бу сир олохтоох дьонугар күүскэ дьайбыт.

"Оҕус" диэн аат төрдө мөккүөрдээх, чинчийээччилэр араас-араас сабаҕалааһыннардаахтар.

Сорох чинчийээччилэр этэллэринэн оҕус аата "ок" (ох) диэн тылтан уонна "уз" диэн элбэх ахсаан сыһыарыытыттан үөскээбит. Ол эбэтэр оҕус диэн "охтор" диэн суолталаах буолан тахсар.

Атыттар оҕус ааты "ак" (маҥан) диэн тылтан таһаараллар уонна "аар" диэн суолталааҕын ыйаллар. "Уз" диэн тыл былыргыта "киһи" диэн суолталаах буолуон сөп уонна үгүс түгэҥҥэ "эр" диэн тылы кытта туттуллара. Онон оҕус диэн аат "аар киһи" эбэтэр "аар эр" диэн суолталаах буолуон сөп.

С. П.Толстов диэн чинчийээччи сабаҕалыырынан "оҕус" диэн аат былыргы массагет бииһин "аугаси" аатын кытта ситимнээх буолуон сөп. Оҕустар үөскүүллэригэр буоллаҕына массагеттартан ураты гунн-эфталиттэр, тохар-астар уонна финн-угор биистэрэ кыттыбыттар.

• Йабгу — баһылык. Былаас аҕаттан оҕоҕо бэриллэрэ. Йабгу кырдьаҕастар сүбэлэригэр таллыллар этэ.
• Иналлар — йабгу оҕолоро, кэлэр баһылыктар, кинилэри атабектар иитэллэр.
• Сюбаши — сэрии баһылыга.

Бузуктар (Бороҥ охтор)

Гүн Хаан сыдьааннара

• Кайя (каи) (Осман аҕа ууһун төрүттээччитэ)
• Байат
• Алкаэвли
• Хараэвли

Ай Хаан сыдьааннара

• Йазыр
• Дөгэр (Токар)
• Додурга (Добурга)
• Йапарлы

Йылдыз Хаан сыдьааннара

• Афшар (Авшар)
• Кызык
• Бэгдили (Бэйдилли)
• Каркын (Каргын)

Үчүктэр (Үс Охтор)

Гөк Хаан сыдьааннара

• Байандур (Ак-Койунлу аҕа ууһун төрүттээччитэ)
• Бэдьэнэ (Печенегтар)
• Чавулдур
• Чэпни

Даҕ Хаан сыдьааннара

• Салур (Караманид уонна Ираактааҕы Салгурлу дойду төрүттээччитэ)
• Эймур
• Алайунтлу
• Йүрэгир

Дэҥгиз Хаан сыдьааннара

• Игдир
• Бүгдүз
• Ивэ (Йыва) (Кара-Койунлу аҕа ууһун төрүттээччитэ)
• Кынык (Сельдьук империятын төрүттээччитэ)

 

Оҕус тыллара — түүр тыллар соҕуруулуу арҕааҥы салаата буолаллар. Оҕус тыллаахтар түүр тыллахтартан саамай элбэх ахсааннаахтар.

• Гагаузтар
• Гадьалы (гагауз-мусульманнар)
• Азербайдьаннар
  • Кадьардар
  • Афшардар
  • Айналлу
  • Сонкор түүрдэрэ
  • Карапапахтар
• Туроктар
  • Турок-киприоттар
  • Турок-месхетинецтар
  • Урумнар
  • Кырыым татаардара
• Сирия туркменнэрэ
• Ирак туркменнэрэ
• Туркменнэр
  • Трухменнэр
• Салардар
• Йүрүктэр
• Кашкайдар
• Караманлидтар
  • Хорсан түүрдэрэ

• Түүр омуктар
• Түүр тыллара