Ньурба Улууһа

Ньурба улууһа Нюрбинский улус
Гиэрбэтэ
Дойду	Арассыыйа Арассыыйа
Регион	Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Саха Өрөспүүбүлүкэтэ
Улуус киинэ	Ньурба
Улуус баһылыга	Попов Борис Николаевич
Куорат буолуута	1997 с.
Урукку аата	19 олохтоох тэриллии
Иэнэ	52,4 тыһ. км²
Климата	резко-конт
Олохтоох дьонун ахсаана  • Омуктара  • Конфессиялар	26 тыһ. киһи  сахалар  Айыы үөрэҕэ
Официальнай ситим-сир

Улуус киинэ — Ньурба куората. Нэһилиэнньэтэ — 26 тыһыынча киһи (2002 сыллаах ааҕыыннан), сирин иэнэ — 52,4 тыһыынча кв. км эбэтэр Саха Сирин алта уон гыммыт биирэ. Нэһилиэнньэтин чиҥэ — кв. км 0,49 киһи.

Улууска 18 нэһилиэк, 23 нэһилиэнньэлээх пуун киирэр, уонна Накын диэн вахтаннан олорор бөһүөлэктэрэ. 1989 сыллаах биэрэпис түмүгүнэн сахалар 81,8%, нууччалар 13,7%, эбээннэр 0,2%, эбэҥкилэр 0,2%, атын омуктар — 4,1%. Олохтоохтор орто саастара — 29 сыл.

Орто оскуолата — 5

Ньурба улууһун климата Саха Сирин киин намталын арҕаа өттүгэр тайаан сытарынан сибээстээн тосту континентальнай, уонна климат сымнаһыар курдааһыныгар киирсэр. Ол курдук киин Саха Сиригэр курдук уһун тымныы кыһыннаах, кылгас сылаас сайыннаах. Салгын сыллааҕы орто температурата -7-9 кыраадыс тымныы. Ыйдааҕы орто температура саамай тымныыта тохсунньу ыйга -35-37 кыраадыска, уһук хоту өртүгэр -38-40 кыраадыска тиийэр. Саамай сылаас ый от ыйа, ыйдааҕы орто температура +16+18 кыраадыска тиийэр. Саамай муҥутуур тымныы ахсынньы, тохсунньу, олунньу ыйдарга түһэр уонна -57-62 кыраадыска тиийэ намтыан сөп. Сайыҥҥы кэмҥэ муҥутаан +35+37 кыраадыска тиийэ итийэр.

Ньурба улууһугар сөҥүү түһүүтэ аҕыйах, үксүгэр сааһа, сайына кураан буолар, сыллааҕы түһэр сөҥүү суумата 200-250 мм, сөҥүү үгүс өттө дьыл сылаас кэмигэр сайын уонна күһүн түһэр. Саамай элбэх сөҥүү улуус хоту уонна уһук соҕуруу өттүгэр түһэр. Хаар орто халыҥа 36-46 см.

Ньурба сахалара сүрүннээн Хаҥалас икки аҕа ууһуттан төрүттээхтэр — Дьаарханнартан (Ньырбакаан — Мунньан одьулуун кэргэнэ) уонна Бордоҥнортон (Төлүөн Ойуун — Тыгын күтүөтэ). Бу дьон номоххо этиллэринэн Тыгын саҕана Ньурбаҕа көһөн кэлэн олоҕурбуттар, ол аата бадаҕа 17-с үйэ бастакы аҥарыгар. Итиэннэ ньурбалар боотулуулартан (чуукаардар) уонна намнартан (үөдэйдэр) төрүттээхтэр.

1824 сыллаахха Үөһээ Бүлүү улууһа киэҥэ бэрдиттэн сир араарыллан Марха улууһа диэн төрүттэммитэ. Ол саҕана улуус 8 нэһилиэктээҕэ, барыта холбоон дьонун ахсаана 5093 этэ. Онтон 1858 сыллаахха нэһилиэк ахсаана элбээн 14 буолбута, дьонун ахсаана 12802 киһи. 1862 сыллаахха нэһилиэк ахсаана өссө элбээбитэ, 16-ҕа тиийбитэ. Нэһилиэктэр ааттара: Акана, Бэстээх (билиҥҥитэ Чаппанда), 1-кы Бордоҥ (билигин Бордоҥ), 2-с Бордоҥ (билигин Ньурбачаан), Өҥөлдьө, 1-кы Дьаархан, 2-с Дьаархан, Хаҥалас, Кукаакы, Мэгэдьэк, Үөдэй, Сүлэ, Таркаайы, Тыалыкы (билигин Өктөөбүрскэй), Аһыкай, Ньурба. 1891 сыллаахха 2-с Дьаархантан араарыллан Малдьаҕар нэһилиэгэ эбиллибитэ. 1897 сыллаахха Таркаайы аҕа ууһуттан Хорула нэһилиэгэ үөскээбитэ.

1915 сыллаахха алтынньы 10 күнүгэр Марха улууһун икки улууска араарбыттар: Ньурба уонна Марха. 1930 сыллаахха, тохсунньу 9 күнүгэр бу икки улууһу холбоон Мэгэдьэк оройуона диэн тэриллибитэ (бастакы саха бассабыыктарыттан биирдэстэрэ Михаил Мегежекскай аатын кэриэстээн). Ол кэннэ, 1938 сыллаахха репрессия саҕана Михаил Мегежекскай аата сотуллан уруккутун курдук Ньурба оройуона диэн буолбута.

1963 сыллаахха Ньурба оройуонугар Сунтаар оройуонун холбоон баран Ленинскай оройуон диэн ааттаабыттара Ньурбаҕа кииннээн. Онтон 1965 сыллаахха оройуоннары төттөрү араарбыттара, ол эрэн оройуон Ленинскай аатынан хаалбыта уонна олунньу 5 күнүгэр 1992 сыллаахха Саха республикатын Үрдүкү Сүбэтин уурааҕынан уруккутун курдук Ньурба оройуона диэн ааттаммыта.

  Чусовской Николай Николаевич (1910—1977) — Сэбиэскэй Сойуус Геройа.
Донской Семен Николаевич (иккис) (1895—1938) — доруобуйа харыстабылын бастакы наркома, сахалыы бастакы учебниктар ааптардара.
Михайлов Семен Климович

(1893-1940)- Малдьаҕар нэһилиэгин кинээһэ-1916-1918 с.с. Ньурба улууһугар земскэй милиция бастакы начальнига-1918 с, Ньурба улууһун Инороднай управатын бэрэссэдээтэлэ-1919 с.

Михайлов Николай Климович

(1896-1951)-Дьокуускайдааҕы учительскай семинария бастакы выпускнига 1917 с. Малдьаҕар нэһилиэгин бастакы учуутала-1919 с. Бүлүү уөһын куттал суох буолуутун комитет чилиэнэ-1922 с. Продовольствия уонна сир управаларын бэрэссэдээтэлэ-1923 с. Ньурба улууһун исполнительнай комитетын бэрэссэдээтэлэ, бэрэссэдээтэл солбуйааччыта-1924-1927 с.с. Саха Сирин киин ситэриилээх комитетын чилиэнэ-1926 с. Норуот депутата-1926 с. Контрольнай комитет чилиэнэ -1928 с. САССР Прокуратуратын управделами салайааччыта. САССР адвоката -1931-1951 с.с.

Александра Яковлевна Овчинникова (1914—2009) — Саха АССР Үрдүкү Сүбэтин бэрэссэдээтэлэ (1963—1980).
  Алексеев Михаил Федорович (1928—2001) — Социалистическай Үлэ Геройа.
Саввинов Дмитрий Дмитриевич (төр. 1932) — биология билимнэрин доктора, профессор.
Харитонов Николай Иванович — Чуор (1935—2010) — поэт, литератураны ырытааччы.
Саввинов Дмитрий Иванович (төр. 1939) — архитектор.
Прокопьев Прокопий Яковлевич (Чуукаар) (төр. 1941) — саха суруйааччыта, тылбаасчыт.

Сүрүн ыстатыйа: Ньурба улууһун үөрэх тэрилтэлэрэ

 

 

Саха Сирин улуустара

Куораттааҕы уокуруктар: Дьокуускай | Жатай

Улуустар: Абый улууһа | Алдан улууһа | Аллайыаха улууһа | Аллараа Халыма улууһа | Амма улууһа | Анаабыр улууһа | Булуҥ улууһа | Бүлүү улууһа | Горнай улууһа | Кэбээйи улууһа | Ленскэй улууһа | Мирнэй улууһа | Муома улууһа | Мэҥэ-Хаҥалас улууһа | Нам улууһа | Нүөрүҥгүрү улууһа | Ньурба улууһа | Орто Халыма улууһа | Өймөкөөн улууһа | Өлөөн улууһа | Өлүөхүмэ улууһа | Сунтаар улууһа | Таатта улууһа | Томпо улууһа | Усуйаана улууһа | Уус-Алдан улууһа | Уус-Маайа улууһа | Үөһээ Бүлүү улууһа | Үөһээ Дьааҥы улууһа | Үөһээ Халыма улууһа | Хаҥалас улууһа | Чурапчы улууһа | Эбээн-Бытантай улууһа| Эдьигээн улууһа