मोहम्मद रफी

१९८०तमवर्षस्य जुलाई-मासस्य ३१दिनाङ्कतः अस्य जीवनकालः)चत्वरदशकवर्षाणि वृत्तिजीवने स्थितः ख्यातः भारतीयनेपथ्यगायकः । अनेन ५ राष्ट्रियपुरस्कारा: ६ फिल्मफेर-प्रशस्तयः च प्राप्ताः । अस्मै क्रि.श. १९६७तमे वर्षे पद्मश्रीप्रशस्तिः भारतसर्वकारेण दत्ता । स्वस्य ४०वर्षाणां चलच्चित्रसङ्गीतजीवने २६०००चलच्चित्रगीतानि कण्ठदानं कृतवान् । अस्य गानेषु शास्त्रीयसङ्गीततः आरभ्य देशभक्तिगीतपर्यन्तं सन्ति । कवाली, भजनानि, मृदुमधुर प्रेमगीतानि च अस्य कण्ठयुतानि सन्ति । हिन्दीभाषायां उर्दू भाषायां च अस्य प्रभुत्वम् आस्ति अतः एदादृशा उपलब्धिः प्राप्ता । हिन्दी, उर्दू, कोङ्खणि, भोजपुरी, ओरिया, पञ्जाबी, बङ्गाली, मराठी, सिन्धि, कन्नड, गुजरती, तेलुगु, माघि, मैथिली, अस्सामी,इत्यादिषु अनेकासु भाषासु भारतीयभाषाभिः एषः गीतानि गीतवान् । अपि च कानिचन पर्शियन्, स्प्यानिश्, डच् भाषायाः गीतानि अपि ध्वनिमुद्रितानि अभवन् ।

मोहम्मद रफी ।
व्यैक्तिकतथ्यानि
मूलतः	बनारस, भारतम्
सङ्गीतविद्या	चलच्चित्रलोकः
वृत्तिः	गायकः, ।
वाद्यानि	गिटार्, सुवंशी, पटहः, पियानो, की बोर्ड्,
सक्रियवर्षाणि	क्रि.श.१९४१तः १९८० ।

मोहम्मद रफी तु हज्जी अलि मोहम्मदस्य षष्टः कनीयः पुत्रः । एषः पञ्जाबराज्यस्य (ब्रिटिशानां काले) अमृतसरसमीपस्य कोट्ला सुल्तान सिङ्ग् ग्रामे अजायत । रफेः बाल्ये तं सर्वेपि पिका इति सम्बोधयन्ति स्म । एषः ग्रामे फकीराणां गानानि अनुकृत्य गायति स्म । मोहम्मदस्य पिता क्रि.श. १९३५-३६तमे वर्षे लाहोरप्रदेशं गत्वा न्यवसत् । क्रमेण अस्य कुटुम्बः अपि तत्रैव अगच्छत् ।लाहोरस्य नूर मोहल्ला इति प्रदेशे पुरुषाणां क्षौरालयः अस्य कुटुम्बस्य आसीत्। अस्य जामाता अस्य क्षौरापणस्य स्वामी आसीत् । एषः मोहम्मदस्य सङ्गीतासक्तिम् अभिज्ञाय तस्मिन् क्षेत्रे कृषिं कर्तुं प्रोत्साहितवान् । मोहम्मदः यदा १३वर्षीयः आसीत् तदा प्रथमवारं सर्वत्रिकस्थाने सङ्गीतगोष्ठिं कृतवान् । के.एस्.सैगल् इत्यस्य कार्यक्रमे गातुम् एषः अवकाशं प्राप्तवान् । मोहम्मदः श्यामसुन्दरस्य मार्गदर्शने गुल् बलोच् इति पञ्जाबीभाषाचलच्चित्रार्थं प्रथमवारं नेपथ्यगायकत्वेन "सोनिये नी हीरिये नी " इति गानं गीतवान् । तस्मिन् एव वर्षे लाहोरस्य आकाशवाण्यां गातुं मोहम्मदः आमन्त्रितः क्रि.श. १९४१तमे वर्षे श्यामसुन्दरस्य चलच्चित्रे प्रथमवारं वृत्तिनिष्ठया कार्यं कृत्वा तस्य अग्रिमचित्रे अवकाशं प्राप्य " गावों की गोरी " इति चलच्चित्रत्रे एव ' बाम्बेसमवायस्य ' गानानि अपि गीतवान् । क्रि.श. १९४५तमे वर्षे लैला मज्नू चित्रे लघुभू्मिकामपि निरूढवान् । अत्र तेरा जल्वा इति गानस्य समूहगायकः अभवत् ।

क्रि.श. १९४४तमे वर्षे मोहम्मदः सहोदरैः बाम्बे (ईदानीं मुम्बै) नगरम् आगत्य बेहण्डिबज़ार् प्रदेशे जननिबिडे वाणिज्यप्रदेशे लघुप्रकोष्ठं भाटकेन प्राप्य न्यवसत् । अत्र तन्वीर् नक्विवर्यः केषाञ्चन चलच्चित्रनिर्मापकानां परिचयं मोहम्मदाय कारितवान् । तेषु अबुर् रशीद् कर्दार्, मेहबूब् खान्, अबिनेता निदेशकः नज़ीर् इत्यादयः प्रमुखाः । मोहम्मदः चौपाटि इति प्रदेशे समुद्रम् अभिमुखः भूत्वा सङ्गीताभ्यासं करोति स्म । मुम्बैनगरे अपि श्यामसुन्दरः जि.एम्.दुरानि इति निर्मापकस्य परिचयं कारयित्वा तस्य चलच्चित्रे " अजि दिल् हो काबु मै तो दिलदार् कि ऐसि तैसी " गानं गापितवान् । महात्मनः गान्धिन: मरणानन्तरं हुसन्लाल भगतराम्, राजेन्द्रकृष्णन् इति निर्मापकयोः चलच्चित्रे 'सुनो सुनो ये हुनियावालो, बापूजि की अमर कहानी ’ इति गीगं गीत्वा जनप्रियः अभवत् । भारतस्य तदानीन्तनः प्रधानमन्त्री गीतानि गातुं गृहम् आहूतवान् । क्रि.श. १९४९तमे वर्षे मोहम्मदः सङ्गीतनिदेशकेन नौशादेन सह मिलित्वा अनेकानि सुन्दरगीतानि सङ्गीतलोकाय अर्पितवान् । मोहम्मदरफेः प्रथमगानं नौशादेन सङ्गीतसंयोजितं "हिन्दुस्तान के हम है " इति । क्रि.श. १९४४तमे वर्षे ए.आर्. कर्दार् इत्यस्य "पेहले आप् " चित्रे अपि गीतवान्। क्रि.श. १९४५तमे "गावों की गोरि " चित्रे " अजि दिल् हो काबू मे " इति गानं गीतवान् । मोहम्मदः एतत् एव गानं स्वस्य प्रथमं हिन्दीभाषागीतम् इति परिगणयति । मोहम्मदः चलच्चित्रद्वये अभिनीतवान् । क्रि.श.१९४५तमे वर्षे " तेरे जल्वा जिस् ने देखा " चित्रे समूहगायकानां मध्ये, "लैला मज्नू " इति चित्रे अस्य अभिनयः अस्ति । नौशादस्य अनेकेषु गानेषु समूहगायकरूपेण सहाय्यं कृतवान् । तेषु " मेरे सप्नों की राणी , रूहि रूहि, शहाजान्, इत्यादीनि प्रमुखानि । भारतविभाजनस्य अनन्तरं मोहम्मदः भारते एव स्थातुं निश्चितवान् । अतः कुटुम्बम् भारतम् एव आनीतवान् । मोहम्मदरफी अन्यगायकानां प्रभावलये आगतः । के. एल्. सैगल्, तलत् महमूदः जि.एम्.दुरानि इत्यादीनां शैलीम् अस्य गानेषु पश्यामः । उदाहरणार्थं " हम्को हस्ते देख् जमाना जलता है "" खबर् किसि को नही, वो किधर देखते " इत्यादीनि गीतानि।

क्रि.श. १९५०तः १९७०तमवर्षपर्यन्तं मोहम्मदः नेपथ्यतायकः आसीत् । स्वस्य कालस्य अनेकैः स्वरसंयोजकैः सह अन्वयं प्राप्तवान् । तथापि विशेषतः नौशादेन सह विशेषः सम्बन्धः आसीत् । क्रि.श.१९५०-६०तमे काले विद्यमानैः प्रमुखगीतरचकरैः सह उत्तमं बान्धव्यं रक्षितवान् । ओङ्कारप्रसाद नैयरः, शङ्कर-जैकिशन्, एस्.डि.बर्मन् इत्यदिभिः स्वरकोविदैः सह अपि मैत्री आसीत् ।

नौशादस्य सहवासः

मोहम्मदः पितुः प्रशंसापत्रम् आनीय स्वस्य सन्दर्शनं कृतवान् इति स्वयं नौशादः वदति स्म । क्रि.श. १९४४तमे वर्षे नौशादस्य सङ्गीतसंयोजनेन मोहम्मदेन गीतं प्रथम गानं तु पेहले आप इति चित्रस्य " हिन्दुस्तान के हम् है " इति गीतम् । क्रि.श.१९४६तमे काले मोहम्मद रफी आगमनात् पूर्वं नौशादस्य प्रियगायकः तलत् महमूदः आसीत् । ध्वनिमुद्रणावसरे महमूदः धूमपानं करोति इति कुपितः नौशदः "बौजु बावरा " चित्रस्य सर्वगीतानि मोहम्मदेन गापितवान् । क्रि.श. १९४९तमे वर्षे "सुहानी रात् ढल् चुकी " इति गानं बहुप्रसिद्धम् अभवत् । एवं नौशादस्य सहवासः मोहम्मद रफीं प्रमुखं नेपथ्यगायकम् अकरोत् । क्रि.श. १९५२तमे वर्षे 'बैजु बावरा ' " चलच्चित्रस्य ओ दुनिया के रखवाले,तरपत हरि दर्शन को आज् इति गीतानि रफिमहोदयस्य जनप्रियताम् अवर्धयत् नौषादस्य रागसंयोजनेन मोहम्मदः १४९गानानि गीतवान् ।

आर्.डि.बर्मनस्य साहचर्यम्

एस्.डि.बर्मन् महोदयः मोहम्मदस्य कण्ठश्रियं देवानन्दस्य गुरुदत्तस्य च ध्वनेः अनुत्वात् उपयोजितवान् । मोहम्मद रफी महोदयः आर्. डि. बर्मन्वर्यस्य स्वरसंयोगेन क्रि.श. "प्यासा ",(क्रि.श. १९५७)"कागज् के फूल् ", क्रि.श. " तेरे घर के सामने " (क्रि.श. १९६२), " गैड् ", (क्रि.श. १९६५), " आराधना ", (क्रि.श. १९६९), " प्यासा " (क्रि.श. १९६९), अभिमान् (क्रि.श. १९७२) चलच्चित्राणां गीतानि गीतवान् । एस्. डि. बर्मन् अपि नौशादः इव अस्य कौशलस्य सम्पूर्णम् उपयोगं कृतवान् ।

शङ्कर-जैकिशनयोः निकटवर्तनम्

मोहम्मद रफी महोदयस्य शङ्करजैकिशनयोः सङ्गीतयुग्ममध्ये उत्तम बान्धव्यम् आसीत् । एतस्य सङ्गीतयुग्मस्य स्वरसंयोजने मोहम्मदः, शम्मी कपूरस्य, राजेन्द्रकुमारस्य अभिनयार्थं बहूनि गीतानि गीतवान् । अनेन प्राप्तसु ६ फिल्म फेर प्रशस्तिषु प्रशस्तित्रयं शङ्करजैकिशनयुग्मेन स्वरनिबद्धगीतानाम् एव । तेषु " तेरि प्यारी सूरत को ", "बहारो फूल् बरसावो ", " दिल् के झरोके में ", इति गीतानि तत्र अन्तर्गतानि । "या हू चहे कोयि मुझे जङ्गलि कहे ", गीतं सर्वत्र सर्वकालेषु सङ्गीतगोष्ठिषु श्रूयते । अस्य रागसंयोजकः अपि शङ्करजैकिशनयुग्मम् एव । मोहम्मद रफीवर्यः २१६वैयक्तिकगीतैः सहितम् आहत्य २४१ गीतानि शङ्करजैकिशनयुग्मरागसंयोजने गीतवान् । बसन्त बहार , प्रोफेसर् , जङ्ग्ली , सूरज् , ब्रह्मचारी , एन् इवनिङ्ग् इन् प्यारिस् , दिल् तेरा दिवाना , यकीन् , प्रिन्स् , लौ इन् टोकियो , बेटि बेटे , दिल् एक मन्दिर् , दिल् अपना और् प्रीत् पराई , गभान् ज्अब् किसि से होता है इत्यादीनि तेषु कानिचन चलच्चित्राणि ।

रवेः सङ्गः

मोहम्मद रफीवर्यः स्वस्य प्रथमां फिल्मफेर् प्रशस्तिं रविना स्वरनिबद्धं " चौदवी का चान्द हो " गीतस्य गानार्थं प्राप्तवान् । क्रि.श. १९६८तमे वर्षे "नील कमल " चलच्चित्रस्य " बाबुल् कि द्वायी लेती जा " गानार्थं राष्ट्रियचलच्चित्रप्रशस्तिः अनेन प्राप्ता । अस्य गीतस्य ध्वनिमुद्रणावसरे अस्य नेत्रयोः अश्रूणि अगलन् इति क्रि.श. १९७७तमे वर्षे अस्य बि.बि.सि. सन्दर्शने अयं स्वयम् उक्तवान् । रविवर्यस्य संयोजनेन अनेन गीतानि चित्राणि नाम "चीना टौन " (क्रि.श. १९६२), "काज़ल् " (क्रि.श. १९६५), "दो बदन" (क्रि.श. १९६६) ।

मदनमोहनस्य सङ्गतिः

स्वरसंयोजकः मदनमोहनः अपि मोहम्मदं स्वस्य अतिप्रियः गायकः इति परिगणितवान् । मोहम्मदस्य वैयक्तिकगानं मदनमोहनेन रागनिबद्धे क्रि.श. १९५०तमवर्षस्य " आङ्के " इति चलच्चित्रे " हम् इष्क में बर्बाद हैं बर्बाद् रहेङ्गे " इति गीतम् । अस्य सहयोगेन नेकानि गीतानि लोकार्पितानि । तत्र केचन एवं भवन्ति । "तेरि आङ्खो के सिवा ", " रङ्ग् और् नूर् की बारात् ", "येह् दुनिया ये है मेहफिल्" इत्यादीनि ।

ओ.पि.नैयरस्य संसर्गः

क्रि.श. १९५०-६०तमे काले ओङ्कार प्रसाद नैयरः मोहम्मदरफी च मिलित्वा सङ्गीतनिर्माणम् अकुरुताम् । यदि मोहम्मदः न अभविष्यत् मम उपलब्धयः असाध्याः अभविष्यत् इति नैयरः अवदत् । फलकम्:Citequoteमोहम्मदरफिना सह नैयरः अनेकानि गीतानि स्वनिबद्धवान् । तेषु " ये है बाम्बे मिरी ज़ाज् " अतीव जनप्रियम् अभवत् । रफी अभिनेतुः गायकस्य किशोरकुमारस्य रागिणी इति चलच्चित्रार्थं "मन् मोरे बावरा "इति गीतं नैयरस्य निदेशेन गीतवान् । पश्चात् किशोरकुमारार्थम् एव " बागी ", "शेहज़ादा ", "शरारत् ", इति चलच्चित्रेषु गीतवान् । नैयरः मोहम्मदः आशा भोंसले च नैयरस्य युगलगीतानि गीतवन्तौ । एतत् युग्मं क्रि.श.१९५०-६०तमे काले " नया दौर् ", " तुम्सा नहि देखा ", "काश्मीर की कली " इत्यादिचित्रार्थं गीतानि अकरोत् । मोहम्मदः नैयरस्य स्वरसंयोजनेन आहत्य १९७तीतानि गीतवान् तेषु ५६वैयक्तिकगीतानि । मोहम्मदरफी "ज्वानिया येह् मस्त् मस्त् " अपि च शीर्षकस्य गानं " यूं तो हमने लाख् हसी देखा है , तुम्सा नहि देखा " इति गीतं " तुम् सा नही देखा " इति चलच्चित्रार्थं गीतवान् । पश्चात् " काश्मीर् के कलि " चित्रार्थं " तारीफ् करू क्या उसकी जिस्ने तुम्हे बनाया" इत्यादीनि गीगानि गीतवान् । .

लक्ष्मीकन्तप्यारेलालयोः संसादः

लक्ष्मीकान्तप्यारेलाल इति सङ्गीतसंयोजकयुग्मेन सह अपि मोहम्मद रफी कार्यं कृतवान् । ततस्य युग्मस्य " क्रि.श. १९६२तमवर्षस्य प्रथमचलच्चित्रे मोहम्मदः "पारसमणि" मोहम्मदः गीतवान् । पश्चात् एतेषां संश्रयेण क्रि.श. १९६४तमे वर्षे " दोस्ती "चित्रस्य "चाहूंगा मै तुझे सांज् सवेरे " इति गीतम् । एतस्य फिलं फेर् प्रशस्तिः आगता । रफी अस्य युग्मस्य स्वरसंयोजने ३६९गीतानि गीतवान् । तेषु १८६वैयक्तिकगीतानि । क्रि.श.१९५०-७०तमवर्षकाले मोहम्मदरफी अधिकनियोगे विद्यमानः गायकः आसीत् ।हिन्दीभाषायाः चलच्चित्रेषु अनेकेषाम् अभिनेतॄणाम् अभिनये मोहम्मदः गानानि गीतवान् । एषः क्रि.श.१९६५तमे वर्षे भारतसर्वकारस्य अत्युन्नतपुरस्कारं पद्मश्रीप्रशस्तिं प्राप्तवान् । क्रि.श. १९६०तमे वर्षस्य अन्तिमभागे मारिषस् द्वीपदेशं सन्दृश्य आङ्ग्लभाषायाः गीतगुच्छद्वयार्थं गीतवान् । तस्मिन् किञ्चित् "पाप् हिट्स् " इति गीतगुच्छम् । यस्मिन् ध्वनेः आरोहावरोहः विशेषः । एतस्यां कलायाम् अपि रफी प्रसिद्धः । आशा भोसले वर्याया सह युगलगीते "हेल्लो स्वीटी सेवेण्टीन् " इत्यस्मिन् अपि च गितादत्ता इत्यनया सह " ओ चले हो कहां दिल् के आईने मे " इति गीते च कण्ठस्य आरोहावरोहं प्रदर्शितवान् ।

प्रतिफलापेक्षा

क्रि.श. १९६२-६३काले रफीमहोदस्य प्रसिद्धिं परिगणय्य रजधनस्य परिमाणां प्रतिशतं पञ्च प्रार्थितवती । किन्तु सङ्गीतनिदेशकाः तत् नाङ्गीकृतवन्तः । यदि चलच्चित्रं गीतानां कारणेन सफलम् भविष्यति तदा प्रतिशतफ्रलं दातुं शक्यते इति निर्णयः अभवत् । कदाचित् चलच्चित्रम् धनार्जने असाफल्यं प्राप्नोति तदा तस्य दायित्वं केवलं निर्मातुः भवति नतु गायकस्य वा स्वरसंयोजकस्य । इति केषाञ्चन अभिप्रायः आसीत् । रफी वदति स्म गायकः गीतं न सृजति । स्वसंयोजकस्य आशयानुगुणं गीतस्य पुनः सृष्टिं करोति । तदनुगुणं प्रतिफलमपि स्वीकरोति । तत्पश्चात् कार्यबद्धता समाप्ता भवति इति । फलकम्:Citequote किन्तु लता मङ्गेश्कर् इति गायिकायाः वादः भिन्नः । एवं चेत् गायकानां फलयोगविषये अस्थिरताम् आनयति । इति विचिन्त्य तताः परं लता रफिना सह न गीतवती । किन्तु रफी तु लतया सह गातुम् उत्सुकः आसीत् । एस्.डि.बर्मन् इति सङ्गीतनिदेशकः सन्धिं कारयित्वा एतयोः युगलगीतानि गापितवान् ।

गिन्निस् विश्वाभिलेखः

मोहम्मद रफी तु स्वस्य वृत्तेः अन्तिमदिनेषु लता मङ्गेश्कर् वर्यां गिन्निस् विश्वाभिलेखे परिचायनविषये विवादितः । क्रि.श. १९७७तमे वर्षे गिन्निस् विश्वाभिलेख सङ्घटस्य कृते पत्रमेकम् अलिखत् । यत्र लतायाः गानोपलब्धिविषये प्रश्नितम् आसीत् । क्रि.श. १९७९तमे वर्षे गिन्निस्सङ्घटनात् प्रत्युत्तरं प्राप्य निराशः सन् पुनः परिशीलनार्थं पत्रम् अलिखत् । किन्तु किमपि प्रत्युत्तरं न प्राप्तवान् । "

क्रि.श. १९७७तमे वर्षे बि.बि.सी.आकाशवाणीसन्दर्शने अहं २६०००गीतानि गीतवान् इति मोहम्मद रफी उक्तवान् । किन्तु अस्य मरणोत्तरं क्रि.श. १९८४तमे वर्षे गिन्निस् विश्वाभिलेखस्य संस्था लता मङ्गीश्कर् एव अत्यधिकगीतानां सम्राज्ञी इति उदघोषयत् । फलकम्:Sic किन्तु लभ्याभिलेखानुगुणं मोहम्मदस्य गानानां सङ्ख्या ४५१६ हिन्दीभाषायाः चलच्चित्रगीतानि, ११२अन्यभाषाचलच्चित्रगानानि, ३२८चलच्चित्रेतरगीतानि इति । एतानि क्रि.शा. १९४५तः १९८०कले गीतवान् । क्रि.श. १९९१तमे वर्षे एतयोः नामनि गिन्निस् विश्वाभिलेखतः निष्कासित, अन्यसाधकस्य कारणेन ।

क्रि.श. १९७०तमे वर्षे यदा मोहम्मदस्य अनारोग्यम् आसीत् तदा अतिन्यूनसङ्ख्यया गीतानि गीतवान् । हज़् यात्राकाले न गायतु इति कैश्चित् आदिष्टः आसीत् इत्यपि श्रूयते । फलकम्:Who तस्मिन् एव काले किशोरकुमारस्य गीतानि जनप्रियानि अभवन् । "आराधना "इति चलच्चित्रस्य गीतानि मोहम्मदरफिना गीतव्यानि किशोरकुमारः गीतवान् । अस्य चित्रस्य गीतानि एस्. डि. बर्मन् इत्यनेन स्वरनिबद्धानि । तस्य चित्रस्य " बागो में बहार है ", " गुन् गुना रहे हैं भंवरे " इति पुरुषकण्ठस्य गीतद्वयं रफिना गापितवान् । एतस्य ध्वनिमुद्रणपश्चात् एस्. डि. बर्मन् रुग्णः अभवत् । अतः तस्य पुत्रः आर्. डि. बर्मन् ध्वनिमुद्रणकार्यस्य दायित्वं स्वीकृतवान् । तदा " रूपतेरा मस्ताना, मेरे सप्नों की रानि कब " इति अवशिष्टगीतद्वयं किशोरकुमारेण गापितवान् । किन्तु क्रि.श. १९७१-७३काले मोहम्मदस्य योगदानं क्षितम् ।

मोहम्मद रफी क्रि.श. १९८०तमवर्षस्य जुलैमासस्य ३१दिनाङ्के रात्रौ हृदयवैफल्येन दिवङ्गतः । अनेन गीतम् अन्तिमं गानं तु "श्याम् फिर् क्यूं उदास् है " (आस् पास् इति चित्रम्) यस्य लक्ष्मीकन्त-प्यारेलाल् इति सङ्गीतसंयोजकयुग्मेन स्वरसंयोजितम् । एतत् अस्य मरणात् कतिपयघण्टायाः पूर्वं ध्वनिमुद्रितम् । अस्य सयिद् रफी, खलील् रफी, हमीद् रफी, शाहिद् रफि इति चत्वारः पुत्राः परवीन्, नस्रीन्, यास्मिन् इतितिस्रः पुत्र्यः आसन् । अपि च १८ पौत्राः अभवन् । अन्तिमयात्रायां बन्धवः अभिमानिनः च १०सहस्रजनाः सम्मिलिताः असन् । मोहम्मद रफी कदापि दुर्व्यसनस्य दासः नाभवत् । मतीयश्रद्धालुः एषः करुणालुः अपि आसीत् । निसार् भाज्मी इति नातीवजनप्रियः कश्चित् सङ्गीतज्ञः पाकिस्तानतः आगतः । केवलम् एकं रूप्यकं स्वीकृत्य गीतवान् । चलच्चित्रनिर्मातुः अपि धनसहाय्यं कृतवान् ।

क्रि.श. १९४५तमे वर्षे दूरबन्धुं बशिरा माझी इति कन्यां स्वस्य ग्रामे एव परिणीतवान् । अस्य सयिद् रफी, खलील् रफी, हमीद् रफी, शाहिद् रफि इति चत्वारः पुत्राः परवीन्, नस्रीन्, यास्मिन् इतितिस्रः पुत्र्यः आसन् । अपि च १८ पौत्राः अभवन् । एषः अनुशासितः पुरुषः आसीत् । गृहे ध्वनिमुद्रणशालायां च सर्वदा किञ्चन अनुशासनं पालयति स्म । दूमपानं मध्यपानं वा न करोति स्म । स्वस्य सङ्गीताभ्यासं प्रतिदिनं नियमितक्रमेण करोति स्म । कदाचित् केरम्, ब्याड्मिण्टन् क्रीडाः क्रीडति स्म ।

फलकम्:Trivia

• क्रि.श. १९६०तमे वर्षे मुगल् ए आज़म् चलच्चित्रे मोहम्मद रफी "ये मोहब्बत् ज़िन्दाबाद् " इति गीतं १००जनां समूहगानेन सह गीतवान् ।
• अयं लक्ष्मीकान्त-प्यारेलालयोः युग्मस्य स्वरसंयोजने अत्यधिकं नाम ३६९गीतानि गीतवान् ।
• आशा भोंसले मन्ना डे इत्याभ्यां सह अधिकगीतानि गीतवान् ।
• रफी अत्यधिकवारं फिलं फेर् प्रशस्तेः नामनिदेशने आगतः अपि च ६वारं प्रशस्तिं प्राप्तवान् ।
• "मन् मोरा बावरा " रागिणी चित्रस्य एतत् गीतं गायतु इति किशोरकुमारः मोहम्मदं प्रार्थितवान् । एतत् अर्धशाश्त्रीयं गीतम् एतत् रफी एव केवलं गातुं शक्नोति इति एषः उक्तवान् ।
• "अजब् है दास्ता तेरि ये ज़िन्दगी " इति गीतस्य पल्लविं किशोरकुमारः गीतवान् अवशिष्टभागं गातुं कष्टम् अनुभूतवान् । अतः शङ्कर-जैकिशनयुग्मस्य स्वरप्रस्तारेण मोहम्मदः पूर्णं गीतवान् ।
• "अमर अक्बर अन्थोनि " चलच्चित्रस्य "हम्को तुम्से होगया है प्यार क्या करें "इति गीतं मोहम्मदरफि, किशोरकुमारः, लता मङ्गेश्कर मुकेशः च मिलित्वा गीतवन्तः ।
• कश्चित् वधदण्डितः " ओ दुनिया के रखवाले. सुन् दर्द बरे मेरे नाले " इति अस्य गीतं श्रोतुमिच्छामि इति जीवनस्य अन्तिमेच्छां प्रकटितवान् ।
• रायपुर् इति स्थाने शङ्कर-जयकिशनयुग्मस्य गीतं पुनः गातुं जानाः अभ्यर्थनां कृतवन्तः । सहयोगं दातुं श्रान्ताः वाद्यकलाविदः अशक्ताः आसन् । तदा मोहम्मदः केवलं हार्मोनियं वादयन् पुनः पञ्चगीतानि निरन्तरम् अगायत् ।
• आरभिकवर्षेषु फिलं फेर सङ्घटनं पुरुषमहिलाभेदेन विना एकाम् एव प्रशस्तिं यच्छति स्म । तदा एव ६वारं तां प्रशस्तिं प्राप्तवान् ।

• क्रि.श.१९४८ मोहम्मद रफी भारतस्य प्रथमप्रधानमन्त्रिणः जवाहरलाल नेह्रूवर्यस्य हास्तात् प्रथमस्वातन्त्रप्राप्तिदिनोत्सवे रजपदकं प्राप्तवान् ।
• क्रि.श. १९६७ तमे वर्षे अस्मै पद्मश्रीप्रशस्तिः भारतसर्वकारेण प्रदत्ता ।
• क्रि.श. १९७४तमे वर्षे अत्युत्तमगायकः इति प्रशस्तिः फिल्म् वर्ल्ड् इति पत्रिकया अस्य तेरी गलियों में ना रखेङ्गे, कद्म आज् के बाद् इति गीतस्य गानार्थम् अस्मै प्रदत्ता ।
• क्रि.श. २००१तमे वर्षे रफिमहोदयः सहस्रमानस्य अत्युत्तमः गायकः इति प्रशस्तिः मुम्बै नगरे हिरोहोण्डा, स्टार् डस्ट् इति पत्रिकायोः सहयोगेन प्रदत्ता ।

अत्युत्तमनेपथ्यगायकः इति राष्ट्रियचलच्चित्रप्रशस्तिः

अत्युत्तमनेपथ्यगायकः इति फिल्म फेर् प्रशस्तिः

नामनिदिष्टानि :

गङ्गालस्य चलच्चित्रपत्रकाराणां सङ्घस्य अत्युत्तमनेपथ्यगायकस्य प्रशस्तिभूषितगीतानि ।

सुरशृङ्गारप्रशस्तिविजितगितानि