हनुमन्नाटकम्

नाटकमिदं ८०० स्त्रीष्टाब्दमभितः पुस्तकरूपेण प्रतिष्ठितमासीदिति मन्यते, यतो हि नामास्मिन्नाटके भवभूतेः प्रभावो परिलक्ष्यते, दशरूपकस्य अवलोकटीकायाम् अस्योदाहरणानि नाम्ना संगृहीतानि। भवभूतिः ७०० ख्रीष्टाब्दमभितः प्रादुर्बभूव, अवलोकटीका च १००० ख्रीष्टाब्दमभितः प्रणीता । तयोर्मध्ये प्रणीतमिदम् । अत एव भोजप्रबन्धादौ हनुमन्नाटकस्य कालविषये किवदन्तीनां निस्सारता प्रतिभाति ।

पश्चात्तेभ्योऽपि रामविषयक-श्रेष्ठनाटकेभ्य उत्तमश्लोका नाटकेऽस्मिन् बहुशः समावेशिता इत्यनेन विधिनास्य महानाटकत्वं प्रसाधितम्। अपरथा अपीदं नाटकं रामस्य समग्रचरित्रस्य वर्णनेन किञ्चिद् बृहत्तरं स्वरूपं विदधन्महानाटकं नाम सार्थकं विधत्ते।

हनुमतः प्रकर्ष-प्रधानत्वेनेदं नाटकं हनुमन्नाटकमिति प्रसिद्धम् । 'सुभद्रानाटिका' 'कुवलयावली' प्रभृतीनि रूपकाणि इतराण्यपि नायकनाम्ना संज्ञितानि। ‘हनुमन्नाटक'-नाम्नास्य रूपकस्य दशाङ्कात्मकं वङ्गीयं संस्करणं, दामोदरमिश्रेण सम्पादितं च पश्चिमभारते प्रचलितं चतुर्दशाङ्कसंवलितं महानाटक-नाम्नेति संस्करणद्वयं विद्यते । केचन पुनरिदं नाटकं 'छायानाटकम्' इत्यपि वदन्ति यतो हि नामास्य दशम-द्वादशयोः अङ्कयोः सीतारामौ मायारूपौ वर्णितौ।

अस्मिन्नाटके रङ्गमञ्चीयाभिनवा शैली दृश्यते, यत्र कोऽपि निवेदक एव उपस्थाय संवादविहीनानि कथ्यानि क्वचिन्निवेदयति । एवंविधानि रूपकाणि महाराष्ट्रेषु प्रचलितानि 'निवेदन' नाम्नाधुनापि व्यवहृतानि । अन्यत्र संवादा अपि समुपलभ्यन्ते । विण्टरनित्स-महोदयस्य मतमस्ति यद् "इयं कृतिः महाकाव्यनाटकयोः मध्ये तिष्ठति, यत्र महाकाव्योचितानि आख्यानानि नाट्योचिताश्च संवादाः ग्रथिताः" इति।

हनुमन्नाटके अनेकत्र रामायणस्य कथावस्तु परिवर्त्त्य कतिपय-विशेषाः समाकलिताः। सीतास्वयंवरकाले रावणस्य पुरोहितो जनकमुपगम्य रावणाय स्वतनयां सम्प्रदातुं प्रास्तौद्, रामं च सीता-विवाहान्न्यवारयत् । यदा जनकराजो धनुः अधिज्यं कर्तुं स्वसमयं न्यवेदयत्, तदा पुरोधाः शिवचापं रावणो न्यक्कर्तुं नैच्छदिति कैतवं पुरश्चकार । कथाभागोऽयम् अन्यथाकृत्याः अत्र नाटके निवेशितः । जामदग्न्यस्य (रामस्य) समागमे संवादादयोऽपि नैव रामायणपरम्परां सर्वभावेन समनुसरन्ति । सीताया रामेण सम्भोगवर्णनमपि न तथा चरित्रगतम् औदार्यम् आवहति, यथा वाल्मीकिधारायाम् औचित्यं प्रख्यापयेत् । मेघनादेन कृतो मायासीतायाः शिरश्छेदो रामस्य, रावणेन कृतश्च रामस्य शिरश्छेदः सीताया मूच्छहेतू अभवताम्। मायारामेण मायारावणशिरश्छेदान् पश्यन्ती सीता मायारामम् आश्लेष्टुमुद्यताभूत्, तदा स पलायितः इत्यादयः कथापरिवर्त्ता ग्रन्थत एव अवसेयाः । रणे मृतः स्वर्गं गच्छेयं, सीतां वा प्रत्यावर्त्तयेयम् इति रावणेन पृष्टा मन्दोदरी क्षत्रियां मामेव युद्धाय देवः अनुजानातु इति यद् उदाजहार, तत् कामपि नवां विच्छित्तिम् आतनोति ।

हनूमतो महामहिमचरित्रं तावन्मनो हरति —

पीतो नाम्बुनिधिर्न कौणपपुरी निष्पिष्य चूर्णीकृता,

नानीतानि शिरांसि राक्षस-पतेर्नानायि सीता मया।

आश्लेषार्पण-पारितोषिकमहं नार्हामि वार्ताहरो,

जल्पन्नित्यनिलात्मजः स जयति व्रीडा-जडो राघवे॥

अयमेव महिमा येन नाटकस्य नाम-सार्थक्यम् । रचयितुः अस्य काव्यकौशलं रावणानुभावकलनेऽपि सहृदयान् आवर्जयति -

प्रतापं संसोढुं रविरपि दशास्यस्य न विभु-

र्निमज्जत्युन्मज्जत्यपरजलधौ पूर्व-जलाधौ ।

हरिः शेते वार्धौ, निवसति हिमाद्रौ पुरहरो

विरञ्चिः किञ्चापि स्वजनि-कमलं मुञ्चति न चा ॥

रविसहितां देवचतुष्टयीं बिभीषापराधीनां कुर्वाणो रावणो येन समूलघातं हतः, तस्य रामचन्द्रस्य सर्वातिशायिनं महिमानं गातुकाम एव कविस्तथा वर्णयांबभूव। रसनिर्वाहनैपुणं नैव जहाति कविवाचम् । चक्रवाक्यां रौद्र-करुणाभासयोश्चित्रम् उदाह्रियते -

एकेनाक्ष्णा प्रविततरुषा वीक्षते व्योमसंस्थं

भानोर्बिम्बं, सजललुलितेनापरेणात्मकान्तम्।

अह्नश्छेदे दयित-विरहाशङ्किनी चक्रवाकी

द्वौ संकीर्णौ विसृजति रसौ रौद्र-कारुण्य-संज्ञौ।

अलङ्कारेषु सुतरां निबद्धेषु उपमा कस्य न मनो द्रावयति विप्रलम्भ-रस-स्यन्दं विकिरती समुच्चयं चाविष्कुर्वती -

चन्द्रश्चण्डकरायते मृदुततिर्वातोऽपि वज्रायते

माल्यं सूचिकुलायते मलयजालेपः स्फुलिङ्गायते।

रात्रिः कल्पशतायते विधिवशात् प्राणोऽपि भारायते

हा हन्त प्रमदावियोगसमयः संहारकालायते।।

कथम्भूतो राजाभिमतो नाट्यकृतः -

उत्खातान् प्रतिरोपयन् कुसुमितांश्चिन्वँल्लघून् वर्धयन्

क्षुद्रान् कण्टकिनो बहिर्निरसयन् विश्लेषयन् संहतान्।

अत्युच्चान् नमयन् नतांश्च शनकैरुन्नामयन् भूतले

मालाकार इव प्रयोगचतुरो राजा चिरं नन्दति ॥

• रामायणम्
• वाल्मीकिः
• रामः
• हनुमान्