Hullaqa: San Roman wamanip umallaqtam

Hullaqa Juliaca
Hullaqapa⠀wallqanqan	Hullaqapa lapharan
Hullaqap rikch'an Santa Krus Urqumanta
Names
Aymar	Hullaqa
Kastilla	Juliaca
Kamachiy
Mamallaqta	Piruw
Suyu	Hullaqa distritu
Wamani	San Ruman
Simikuna	Qichwa, Aymar, Kastilla
Kuraka	David Sucacahua Yucra
Prefect	Mario Benavente Llerena 2019-2021
Postal yupaynin	21101
Runa-kaqnin
Runap-sutin	Hullaqa -runa
Runakuna	276 110   hab.
157 253 (%57) 150 164 (%54.4)
Allpa-saywachiy
Hanaq-kay	3 825 m Min. 3 820 Max. 4 010 (Waynaruq'i urqu)
Kordinadakuna	15° 29′ S, 70° 08′ W / 15.49°S,70.13°W / -15.49; -70.13
Ñaña llaqtakuna	San José, Watimala llaqta, Tunja, Ampatu llaqta,⠀Guadalajara
Pacha UTC	UTC-05:00 (es)
Saywitu
T'inkikuna
Llaqtap panq'an	https://munisanroman.gob.pe/

Sinchi hat'unmi qhatu llaqtapa kanqa. Allin ñankunata kanchu, achqa llaqtakunakamapis chayamurkan: Qusqu, Ariqipa, Chuqiyapu, Lampa, Punu, Wankani, Kapachika, Asankaru, Escallani, waqkunata hina. Runakuna nirqapun wayrallaqta, sinchi wayrarakchu, kaypi phawarin chakra yapuy killa, tarpuy killantin.

225.146 runakuna (2007) kaypiqa tiyan, 3824 mitrukuna kachkan, wichay Titiqaqa qucha, qaylla Chakas quchantin, Sillustani chullpakunata qaylla hinaq

Ñawpaqta, warmikuna ruarqan p'achakuna, qhatun churarqan waj mama llaqtarunakunapaq. Chaywanchu, churamurkan 'chankakuq llajta'

Sapa hatun puquy, pawqar waray killantin Hullaqa p'ukllay paqarin, kayta aswan hatun tukuy Piruw raymichakuy kan, tusuqkuna sinchi llimphisqa pach'a llaqtan ñankuna purin, tusun, upyan. Achka Qullasuyum tusunakuna kallpachinku, hinaqtin sapa qhulla puquy killa, San Sebastian qhachwa qallarin.

Allin apaykachana kay llajtapi kan, ñankuna, antakuru allinchasqa kachkan, kaykunaqa llapa runakuna qarukama apan, lliw Piruw uransuyu llaqtakunap tinkin (Punu, Qusqu, Ariqipa, Takna), Qullasuyu qiqin Chuqiyapu Ña may urin llaqta riqti kaypi puriyta kananta.

Kay llaqtapi hinaq tiyan kay Inka Manqu Qhapaq antanka pampa, wakin hawa llaqtakunamanta runap Hullaqaman chayan hinaqtin mayqinkama ripun. Kaymanta tukuy Punu Suyu atiwanlla chayanaypaq kan.

Suti

Ramón Ríos wiñaykawsay yachaq, Hullaqa chhullasqa kaypi rimaynin hamun. Chayta nin, Waynaruqipi achka qhiskata kan, hinaptin, inkakunap chayamuptin qhiskata qhawarqanku, hina nirqan "chhullasqa kaypi".

Ña, Justo Ruelas nin; Hullaqa Shulla Qaqa rimana hamun, qhiskarayku qiqin hina

Unay pacha: 10,000 pñ – 1532

Huqkaq runam chayarkan chinchaymanta, Ñawpa 6000 watakuna kunamanta, urukuna tiyarqan qaylla mayuqata quchaqatantin. Chakas qucha, T'uruqucha, Qoriwat'a qucha, Quchapampa hina. Chay runakuna mikurqan: ispi, challwa, karachi, mauri, tutura, waqkunanmin. Paykunaqa, tutura wamp'u ruwarqan, chaywanchu, ripurkan waq quchakunakama challwa hap'irqanpaq.

Huqkaj wakikuna

Ñawpa 3000 watakuna kunanmanta, Qaluyu waki paqarisqan Q'omer Moqopi, paykuna ruarkan waruwarukuna, p'achakuna, rumi llank'aypaq. Uywarqan papa, kuy, qinua, alpaca, karachi, kañiwa, wajkunanmin. Chaqay pachapi, Pukaraq runa hampurqan , chaywanchu, Waynaruqi waki paqarirqa. Kayta allin raqch'ikuna saqerqawan. Llachay mawq'a wakiyoq Oscar Ayca Gallegospa nirqapun paykunaqa ch'awpi llajta tiyarkan qaylla Waynaruqi urquqata.

 

 

Hullaqa kimsa distritukuna kan:

• Hullaqa.
• Qaraqutu
• San Miguel

Distritukuna La Ciudad	Chhikan km²	Runakuna censo 2007(hab)	Runakuna, 1 watam huchun (Natalidad) Censo 2007(hab)	Wasikuna (2007)	Quñuna (hab/km²)	Hanaqchay msnm	Karuq chawpimanta (km)	San Ruman saywitu
Hullaqa **	533,47 km²	225.146*	3.802*	66.871	422,04	3824	0 km
Qaraqutu**	285,87 km²	6.058*	0.121*	1,374	21,19	3820	Waqaypataman 9,35 km
Total	2179,08 km²	227.615*	4.414*	51.024	511,742	—	—
*INEI-man willakuqkuna
**Llapan llaqta distritukuna

• P'ujllay
• San Sebastian qachwa
• Alasitas raymi

Hullaqa llaqta achka kitikuna kapun, wakin wiñaykawsaynin wakin sallqaynin, hinaq kaypi wakin llumphasqa puriykuna kachkan Santa Catalina inlisya hina, Waynaruqi urqu, Chakas qucha, Qukan ayllu llaqtantin.

 

Santa Catalina inlisya

Qhapaq qillqasqa: Santa Catalina inlisya

Hullaqa waqaypatampi kachkan, warruku-indihina ruwachinasqa kan, ruwayta qallarinta yaqa kay 1649 watam, jisuitakunam paqarinkaqu, ña 1774 tukurqanku, sinchi sasapuni sayachinanpaq. Sapa huq turri kanku, kaypika huk sapa kampana kan, sillar rumi Ariqipaman aprarirqanku, kay pirqawasinta ruwananpaq. Kunansi, franciskanukunap kamachikun.

 

La Merced inlisya

Qhapaq qillqasqa: La Merced inlisya

Kay La Merced inlisya sinchi chanisqa ripublikam pacha kapun, allin wasiy kamay ruwasqa. Kuntip Bolognesi Patam kan.

Puka rumiwan ruwasparkaqu mitalkuna hinaq, kanku sapa huq turri intiwatanantin, kay inlisyia Diego Laymeman ruwasqa karqan. 1959 watam qallarinqaku 1995 musuqmanta tikraypakun. Kunan pacha, kay inlisyata achka runakuna purin, ima imankunapas apayananku. Kay qaylla Hullaqa sayana kachkan

 

Franciscanu kunwintu

Qhapaq qillqasqa: Fransiscanu San Ruman Llachay Wasi

Kikin sutichasqa Santa Barbara kunwintu.

Kan huq hatunwasi tawa sarunakuna Hatun Rumiyoq Urqu wichan ruwarqanku, llaqa 40m Hullaqa waqaypatampi , kanku huk rumanu wasiy kamay Katuliku pachamanta ruqarqankiku.

Ñawpa pacha chanisqanrayku, kunan achka llumphasqa kan.

 

Yuraq Kristu, Waynaruqi urqu

Qhapaq qillqasqa: Waynaruqi urqu

Waqhaypatam urin kunti kan, ñawpa siq'i hinaq kan, sobre Waynaruqi chimpan. Yuraq kristu, urmiyun ruwachisqaqa, widrio hinam, karu pachamanta rikunta atinchu.

Kaymanta aswan Karu hina rikurkan atinku, hinaqtin, ña llapan Hullaqa llaqta, Arapa qucha, Titiqaqa qucha, Qaraqutu, hatun pampakunata waq quchakunapas rikuyta atinku. Hinaqtin kay Urqumanta sinchi willqasqa kan, kallpachakun llapan Hullaqa qayllakunapas, ña 1987 ruwarqanku, iskay killata tukuchirqanku. Kunanmi kay urquman achka runakuna siqan, kallpanapaq, rikhunapaq; alasitas raymin p'ukllantin kayta hunt'asqa kutin, sumaq chanisqa kan

 

Las Calceteras wasiukhu qhatu

Qhapaq qillqasqa: Las Calceteras wasiukhu qhatu

Kimsa sarunakuna kan, chinchay Bolognesi pata kan. Huk hatun qhatu wasi ukhumpin kachkan, sinchi makipura windinkan,rantin achka pach'akunata (chullukuna, chumpakuna, lliqllakuna, waq pach'akuna) kayta alpaqantin ruwan. Wakin pach'akuna, allin ruwanchasqa kan, hinaq, hawa mamallaqtakunaman rin, qhatun, allin chaninchasqa kan.

 

Chakas qucha

Qhapaq qillqasqa: Chakas qucha

Chakas qucha (Laguna de Chacas) nisqaqa huk qucham, 10 chinchan Hullaqa kan, qaylla Qukan Chakas ayllu llaqtam. Hatun Urququna kay quchata muyurin, Ikinitu hinam (aswan hanaq kay kitikuna kan)

Kay quchata wiqihina kan, qaylla 6. km-kuna, Achka uywana, yurana imankunapas kan, pharay pacha sinchita wiñarinku, sumaqpacha kan

Rikcha:Carnaval de juliaca.jpg|Karnawal

 

Hullaqap rikch'aynin Santa Krus urqumanta

Riqcharismu

1933 watam Qullasuyumpi, huk llumpha

Yachay

Hukkaq yachay

• Colegio de Ciencias Aplicadas Nuestra Señora del Carmen
• Colegio Danielle Mitterrand
• Colegio Salazar Bondy
• Centro Educativo Mariano Nuñez 70565
• Centro Educativo Manuel Nuñez Butrón 71014-1121
• Centro Educativo N° 11204
• Centro Educativo María Auxiliadora 1122
• Centro Educativo Carlos Dante Nava
• Centro Educativo Santa Maria 70536 -1131
• Colegio Franciscano San Román
• Centro Educativo Tupac Amaru Nº 70545
• Colegio Particular de Señoritas Elena de Santa María
• colegio Santa Catalina
• Institución Educativa Primaria N° 70610 de la Urb. Santa Adriana

Yachay wasikuna

• Fransiscanu San Ruman Llachay Wasi
• Colegio "Gran Unidad Escolar Jose Antonio Encinas"
• Colegio Salazar Bondy
• Colegio José Maria Arguedas Industrial 45
• Colegio Las Mercedes
• Colegio Emblemática Politécnico Regional "Los Andes"
• Colegio "Comercio 32"
• Colegio Gregor Mendel
• Colegio Pedro vilcapaza
• Colegio "Brigham Young School"
• Colegio San Vicente de Paúl
• Colegio Eduardo Forga Selinger
• Colegio Claudio Galeno
• Colegio Danielle Miterrand
• Colegio Santa Catalina
• Colegio Elena de Santa María
• Colegio Nacional Las Mercedes
• Colegio Industrial INA 91
• Colegio "Luz Andina Reyna de las Américas"
• Anexo varones "Andean Light"
• Colegio Técnico Industrial Perú Birf
• I.E.P. "La Salle"
• Colegio "Simón Bolívar"
• Colegio "Real Convictorio"
• Colegio Sigma

Suntur, yachay sunturtin

• Instituto Superior Tecnológico Privado Salazar Bondy
• Instituto Superior Tecnológico Privado Tecnotronic
• Instituto Superior Tecnológico Privado UNITEK
• Instituto Superior Tecnológico Privado San Juan Bautista la Salle
• Instituto Superior Tecnológico Privado Nazaret
• Instituto Superior Tecnológico Público Manuel Nuñez Butron
• Instituto Superior Pedagógico Publico - Juliaca
• Escuela Superior de Formación Artística E.S.F.A. - Juliaca
• SENATI - Juliaca
• Universidad Nacional de Juliaca
• Universidad Andina Néstor Cáceres Velásquez
• Universidad Alas Peruanas
• Universidad Peruana Unión

Willay kamayuq

Wakin willana Hullaqapi kachkan:

• Runa Soncc'o (1935 - 1948)
• La voz de Juliaca (1946)
• Sayariy (1975)
• Calcetera (1974)
• Danza y avanza (1992 - 1993)
• Acción (1950 - 1961)
• Adelante (1946)
• Horizontes de Cultura (1964)
• Huaynarroque (1967)

1950-pi,Federación de Periodistas del Perú tampunta ruwarqan, Dr. Manuel Nuñez Butrón ummaliq.

1959, Radiyu Hullaqa qallariqqan Victor Urviola Garrido, kamchiknin.

Kapchiy

Qhapaq qillqasqa: Escuela Superior de Formación Artística Pública de Juliaca

Hullaqapi tiyan Escuela Superior de Formación Artística Pública de Juliaca, kachiychasqa ruwankupaq

Simi

Hullaqapi kay simikunata kan: Qhichwa, Aymara, Kastilla simi

Hullaqap simin qhichwata, kastilla simipi kuyurirqan. Kunan pacha, wakin aymar runakunata anti laruman hamurqa, ñaWankani Muhumanta runakunap hamun, hinaqsi aymaran hamunqaku.

Mikhunakuna

 

Hullaqapi achka mikhunakuna kan, sumaqmi.

• Thimpu: Papakuna, chuñukuna, muña, ajo, uchu aychantin (challwa, uqhiya icha alpaqa) ruwasqaña sibollantin qurin

• Warqhata: Thimpu hinaq, uywa umantin

• Kharachip kaldun: Kharachi, yana-yuraq chuñu, sinchi kallpachaska phusphuruman, runuakunap uman kallpachin

• Kankachu: Kankasqa aycha, papantin llaqhwantin.

• Salteña

• Mazamorra de quinua: Qinuantin, kaltin

• Pesq'e: Qinuantin ruwasqa

• Challwa frita: Challwa rurarqan, Chakas quchamanta, Titiqaqa, Arapantin.

• Umap kaldun: Uman, yana-yuraq chuñu, papantin, sinchi sumaqpuni kay michunata

• Chairo: Chuñu, chunchuli, charqintin ruwarisqa

• Ch'uñu lagua: Ñutu chuñu ruwarisqa

• Saqta: Qaylla chay ají de gallina nispa

• Qhispiñu: Pesq'e hinaq, chakisqa

• Watya: Papa, chuñu, uchu, aychantin kaywisqa pachan ukhu champ'akunan waqaychasqa

• Chunchuli: Chunchulli uchuntin, papantin, allin kaywisqa, ruwarisqa

• Pastel de quinua al horno: Tanta hina

• Ensalada de papa lisa: Waq mukhunawan rin

• P'asanqalla: Puqur hina

• Chicharrón de alpaca: Alpaqan aychan kusa kankaska

• Chupe de quinua: Qinua, yurakunantin maqlliska

• Aswa: Sarawan ruraspa

Hullaqa llaqtaman, aswan runakuna sinku hayt'ana pukllan, isanka rump'u hinam. Hullaqap hukkaq sinku hayt'ana wankurinakuna kan American Star nisqa.

Sinku hayt'ana wankurinakuna

Wankurina	Qayllarin	Pampa	Liga
Club Deportivo Diablos Rojos	15 ñiqin qhulla puquy killapi 1965 watapi	Guillermo Briceño Rosamedina	Copa Perú
Franciscano San Román	16 ñiqin chakra yapuy killapi 2000 watapi	Guillermo Briceño Rosamedina	Copa Perú
Defensor Politécnico	10 ñiqin qhulla puquy killapi 1982 watapi	Chanka-lata	Copa Perú

Kurku kallpanchay pampa

Hullaqapi wakin Sinku haytay pampa kachkan

• Hullaqa Monumental sinku hayt'ana pampa
• Guillermo Briceño Rosamedina sinku hayt'ana pampa
• Manuel A. Odria sinku hayt'ana pampa
• Hullaqa Pulitikniku sinku hayt'ana pampa
• Qaraqutu sinku hayt'ana pampa
• Chanka-lata sinku hayt'ana pampa
• Néstor Cáceres Velásquez Yachay Suntur sinku hayt'ana pampa

Qayanqillqakuna

Kay qayanqillqakuna hap'in:

• Antip huñuna uma llaqtan (Ley N° 24746)

Waq sut'ikuna

Hullaqa kay sut'ichasqa karqan:

• Altiplanop perlan
• Kusmupulita Llaqta
• Machuaychakunap, Ch'iñipillkukunap hallpan
• Wayra Llaqta
• Altipampap T'ikan

Hullaqapi tukuy apaykachana kachkan, kaykunatawan allinchasqa hinaq, kaypi Inka Manqu Qhapaq antanka pampa kan, antakuru, karrukuna kan.

Ña pitaq mayqin Punu Suyu ripuptin munan, Hullaqaman qallarinka, hina, kaykunaman tinkisqa kan:

• Ariqipa: 273 km
• Qusqu: 337 km
• Punu: 40 km
• Limaq: 1288 km.

Antanka apaykachana

 

Qhapaq qillqasqa: Inka Manqu Qhapaq antanka pampa

Inka Manqu Qhapaq antanka pampa Hullaqampi kachkan, kay antanka pampa sapalla tukuy Punu Suyu kan, llaqtan wichay kitiman ruwasqa kachkan, kaylla walsapata kiti, Lampa lluqsina. Kay antanka pampa, tukuy Awya Yala sayt'uchaq kan, llaqa 4.2 km. Aeropuertos Andinos del Perú kamachisqa. K'alan antankakuna kaypi uranchata atin

Qayllariy 2013 Boeing-ta antankanta mallinapaq nirqan Boeing Kay antanka pampa akllasqa karqan, allin pacha, pampa, chiri, chaki, waqkunaraykupas; mallinakunaqa allinchasqa kan, nirqan.

Chaninlla, kaykunakama rin Limaq, Qusqu, Ariqipa

Kay wankurina kamachin:

• LAN Perú
• Avianca

Pacha apaykachana

 

Hullaqapaq kay apaykachana chanisqa kan. Hullaqa chawpin Piruw urinsuyu kachkan, hinaqtin ñankunata kaymanta qallarin maykinkama. Hullaqamanta asphaltasqa ñankunata rin: Qusqu, Ariqipa, Punu, Wankani, Lampa, waq k'iti-kama

Brasil-man kunan, kay Interoceanica nispa tinqirqan. Covisur nisqa, asphaltarqa kay Hullaqa-Punu ñan, hinaqtin sinchi hunt'asqa kay ñanta kachkan, kunansi, wakin mask'aqkuna nin, kay ñanta waq ñan ruwachina karqan, hinaqtin kunan huk hatun ñan ruwachkan autopista nisqa.

Kay chawpi Punu Suyumanta, musiku sinchita wiñasqa, pampa kananptin aswan ñankunata uskhachasqa kan

Antakuru apaykachana

 

Llaqtapura, Tras-Andino Antakuruñan rin, Perú-Rail-man kamachisqa. Puno, Cuzco, Ariqipa-ntin chayan, waq mamallaqtakuna runam apaspa. Ripublika pachan sinchi mawk'asqa karqan , kunanmi hinaq, wakin runakuna kaywan kuyun, qallarirqan llaqa huq pachawata (1871), lantin llaqtakuna aswa-phisi wiñarkan, hinaqtin achka qhatun apan makipurantin.

Kay ñankunata kan: Qusqu-Hullaqa-Punu, Qusqu-Hullaqa-Ariqipa, Ariqipa-Hullaqa-Pununtin.

Kunan, sinchi llumphasqa kay antakuru kan, hawamanta runakunap chaniyuq kan

Karu rimana llikantin

OSIPTEL-ta nin: 2012-2013, Hullaqa qaylla 7000 Internetman tinkisqa kan.

Karu rimay llikantin, kaykunawan hasp'isqa: Movistar, Claro, Entel, Bitel, Virgin Mobile.

Kichasqa ñawikaruy

Ñawikaruy

VHF

• Frecuencia Latina (Canal 2)
• TV Sur (Canal 4)
• RED TV (Canal 5)
• América Televisión (Canal 7)
• TV Perú (Canal 9)
• Panamericana Televisión (Canal 11)
• Perú TV (Canal 19)

UHF

• Peruana TV (Canal 14)
• Altiplánica TV (Canal 15)
• Nova TV (Canal 17)
• Mundo TV (Canal 21)
• Andina de Televisión ATV (Canal 23)
• AP TV (Canal 25)
• Fama TV (Canal 27)
• Radio y televisión del Perú (RTP) (Canal 31)
• Cositel (Canal 51)
• Canal 35 (Canal 35)
• San José televisión (Canal 37)
• TBN-Enlace (Canal 39)
• Pontificia TV (Canal 41)
• Xtremo TV (Canal 45)
• Telefé (Canal 47)
• Canal e (Canal 64)
• Canal 53 (Canal 53)
• Collasuyo TV (Canal 55)
• GRAMI TV (Canal 57)
• Canal 59 (Canal 59)

Radiyukuna (FM)

• Radiyu Programas del Perú (RPP Noticias) (88.9)
• La Exitosa (89.5)
• La Inolvidable Tus Mejores Recuerdos (90.1)
• Radiyu Caliente (90.5)
• Radiyu Juliaca (90.9)
• Radiyu Libertad (91.3)
• Antena 10 (92.9)
• Studio 92 Primeros en tu música (93.3)
• Las Vegas (94.3)
• La Karibeña (94.9)
• San Francisco (95.5)
• Radiyu Nacional del PerúTu Voz en la Radio (100.5)
• Radiyu El Sol de Los Andes (104.5)
• Radiyu Satélite (106.1)
• Radiyu Perú (106.7)
• Radiyu Frontera (107.9)

Radiyukuna (AM)

• Radiyu Nuevo Tiempo ''La Voz de la Esperanza''(780)
• Radiyu Programas del Perú (810)
• Radiyu Noticias (1050)
• Radiyu Lider (1150)
• Radiyu Juliaca (1300)
• Radiyu Perú (1320)
• Radiyu Sudamericana (1340)
• Radiyu Red Andina (1430)
• Radiyu Sol de los Andes (1460)

•   Kustarika, San José
•   Watimala, Tunja
•   Kulumbya, San José
•   Chinchaysuyu, Ampatu
•   Mishiku, Guadalajara

•   Commons nisqaqa multimidya kapuyninkunayuqmi kay hawa: Hullaqa.
• Vista Satelital por Google Earth
• Municipalidad de Juliaca, Perú
• Carnaval de Juliaca 2015
• Juliaca Informa
• Seguridad Juliaca

• Chakas qucha
• Chakchura qucha
• Lagunillas qucha
• Lampa mayu
• Punu suyu
• Sinru qillqa: Llaqtakuna (Piruw)
• Hullaqa p'ukllay
• Qaraqutu

• World Gazetteer

•   Commons nisqaqa multimidya kapuyninkunayuqmi kay hawa: Hullaqa.
• Saywitu: Punu suyu
• Mamacha Kandilariya Raymi (Punu)

	Punu suyu
	Uma llaqta: Punu
	Pruwinsyakuna: Asankaru • Chukuwitu • Kallawaya • Lampa • Melgar • Muhu • Punu • Putina • Qullaw • San Román • Sandia • Wankani • Yunkuyu
	Amachasqa sallqa suyukuna: Aymara-Lupaka risirwa suyu • Bahuaja-Sonene mamallaqta parki • Titiqaqa mama llaqta risirwa
	Urqukuna: Achasiri • Allin Qhapaq • Allqachaya • Ananiya • Ariquma • Awsanqati (Punu) • Balansani • Chakiriyuq • Chapi • Chawpi Urqu • Chichi Qhapaq • Chimpulla • Chulumpirini • Ch'uxña Quta • Hatun Pastu • Ikinitu • Jichuqullu • Jisk'a Larqanku • Jorge Chávez • Kalihun • Kallihun • Karupata • Kawalluni • Khunurana (Raya walla) • Kunakunka • Khunurana (Willkanuta walla) • Larqanku • Lusujucha • Lluqisa • Minapunta Muru Muruni • Muskaya • Palumani • Pumanuta • Pumaqulluni • Qillma • Qillqa • Qillwaqutarit'i • Qinamari • Qurwari • Quyllur Puñuna • Q'iruni • Rit'i Urmasqa • Rit'ipata • Salluyu • San Andrés • San Braulio • San Carlos • San Luis • Santa Juana • Surapata • Wanakuni • Waykira • Waynaqhapaq • Wila Kunka • Wilaquta (Kallawaya) • Wilaquta (Sandia) • Wira Apachita • Wisk'achani rit'i urqu • Wisk'achani urqu • Yana Quchilla • Yanawara • Yuraq Unu • Ñakariya; Wallakuna: Apulupampa walla • Kallawaya walla • Raya walla • Willkanuta walla
	Quchakuna: Ananta qucha • Arapa qucha • Ariquma qucha • Chakas qucha • Chakchura qucha • Chunkara qucha • Janq'uquta (Punu) • Kukaña qucha • Lagunillas qucha • Lurisquta • Pukaqucha • Q'umir umiña qucha • Saraqucha • Saqa qucha • Such'i qucha • Suyt'uqucha (Lampa) • Suyt'uqucha (Melgar) • Titiqaqa qucha • Umayu qucha • Ururillu qucha • Wiluyuq qucha • Wiñaymarka qucha
	Mayukuna: Ayapata mayu • Aqhuyani mayu • Heath mayu • Huchusuma mayu • Illawi mayu • Inampari mayu • Lampa mayu • Makusani mayu • Pukara mayu • Quwata mayu • Ramis mayu • Such'i mayu • Tampupata mayu • Wanqani mayu
	Wat'akuna: Amantani • Chilata • Chirita 1 • Chirita 2 • Intika • Istiwis • Luti • Patawata • Qawana wat'a • Qipata • Sikaya • Sutu wat'a • Suwasi wat'a • Tikunata • Titiqaqa wat'a • Ustuti • Yuspiki: Yaqa wat'akuna: Chukuwitu yaqa wat'a • Kapachika yaqa wat'a • Qupaqhawana yaqa wat'a • Wat'a yaqa wat'a • Wat'asani yaqa wat'a
	Mawk'a llaqtakuna: Jisk'airumuqu • Kalasaya • Kutimpu • Pukara • Sillustani
	Runa llaqtakuna: Aymara • Qhichwa
	Punu suyupi rimaykuna: aymara simi • kastilla simi • qhichwa simi

	Suyukuna (Piruw)
	Amarumayu · Anqash · Apurimaq · Ariqipa · Ayakuchu · Ika · Kashamarka · Lampalliqi · Lima · Luritu · Mayutata · Muqiwa · Pasqu · Piwra · Punu · Qispi Kay · Qusqu · San Martín · Sunin · Taqna · Tumpis · Ukayali · Wankawillka · Wanuku