زغوپرواژی

زغوپرواژي د زهرجنتوب او کارېدنې له مخې په بېلابېلو ډلو وېشل شوي چې يو څو يې په دې ډول دي.

آفت وژونکي هغه توکي دي چې د آفتونو د کنټرول لپاره کارول کېږي. په دې کې واښه وژونکي، حشره وژونکي، چنجي وژونکي، حلزون وژونکي، کب وژونکي، الوت-وژونکي، موږک وژونکي، باکټریا وژونکي، حشرات وژونکي، حشرات شړونکي، څاروي شړونکي، مایکروب وژونکي، فنجي وژونکي، او مار-کب وژونکي ګډون لري. له دې ډلې تر ټولو عام واښه وژونکي دي چې د ټولو آفت وژونکو نږدې ۸۰٪ کارونه جوړوي. زیاتره آفت وژونکي د نباتاتو د خوندیتوب په توګه کار کوي (چې د حاصلاتو د ساتنې د محصولاتو په نوم هم یادېږي)، چې په عمومي بڼه د زیان رسوونکو وښو ، فنجي یا حشراتو څخه نباتات ساتي. د بېلګې په توګه، د الترناریا سولاني فنجی د ابو زیان رسوونکو وښو د سالوینیا د له منځه وړلو لپاره کارول کېږي.

په عمومي بڼه، آفت وژونکي کیمیاوي (لکه کاربامیټ) یا بیولوژیکي توکي (لکه ویروس، باکتریا، یا فنجي) دی چې د آفتونو مخه نیسي، هغوی غیر فعالوي، وژني، یا د ودې مخه نیسي. تر بحث لاندې آفتونه کیدای شي حشرات، د نباتاتي امراض، زیان رسونکي واښه، حلزون، مرغان، تی لرونکي څاروي، کبان، چنجي (ګردي چنجې) او هغه میکروبونه ګډون ولري چې ملکیتونه ویجاړوي، د ځورنې لامل کېږي، یا ناروغۍ خپروي، یا د ناروغیو وژونکي دي. د دې ګټو ترڅنګ، آفت وژونکي زیانونه هم لري، لکه د انسانانو او نورو نوعو کېدای زهرجن توکي خپاره کړي.

د خوړو او کرنې سازمان (FAO) آفت وژونکي په لانډې ډول تعریف کړي:

هر ډول ماده یا د موادو مخلوط دی چې د هر ډول آفتونو، لکه د انسان یا څارویو د ناروغیو لېږدوونکي، د نباتاتو یا څارویو نامطلوب ډولونه، چې د تولید، پروسس، ذخیره کولو، ټرانسپورټ، یا د خوارکي توکو، کرنیزو توکو، د لرګیو یا د لرګیو د محصولاتو یا د څارویو د وښو د بازارموندنې په اوږدو کې د مخنیوي، ویجاړولو یا کنټرول په موخه وي، یا هغه مواد چې څارویو ته د حشراتو، تارکښو، یا د دوی په بدن کې د نورو آفتونو د کنټرول لپاره کارول کېږي. په دې اصطلاح کې هغه مواد شامل دي چې د نبات د ودې تنظیم کونکي، پاڼې تویوونکي، وچوونکي، یا د میوو د کمولو یا د میوو د وخت څخه مخکې د توېدو د مخنیوي لپاره د عامل په توګه کارول کېږي. همدارنګه د هغه مواد دی چې له درمن څخه مخکې یا وروسته په حاصلاتو کې کارول کېږي ترڅو د ساتلو او لېږد په وخت کې د خرابیدو څخه ساتنه وکړي.

آفت وژونکي د نظر وړ یو ارګانیزم (د بیلګې په توګه، بوټي وژونکي، حشره وژونکي، فنجې وژونکي، موږک وژونکي، او سپږې وژونکي - جدول وګورئ)، کیمیاوي جوړښت (د بېلګې په توګه، عضوي، غیر عضوي، مصنوعي، یا بیولوژیکي (بیولوژیکي وژونکي) که څه هم تفاوت کله ناکله لږ وي، او فزیکي حالت (د بېلګې په توګه ګازي (ضد عفوني)) بر بنسټ طبقه بندي کېدای شي. په بیولوژیکي وژونکو کې مایکروبي آفت وژونکي او بیوشیمي آفت وژونکي ګډون لري. د نباتاتو څخه ترلاسه شوي آفت وژونکي، یا "بوتانیکي" په چټکۍ سره د پرمختګ په حال کې دي. په دې کې پرېتراید (pyrethroids)، روتېناید(rotenoids)، نېکتوناید(nicotinoids)، او څلورمه ډله چې په کې سټرېکنین (strychnine) او سکیلیروساید (scilliroside) شامل دي.

زیاتره آفت وژونکي په کیمیاوي کورنیو وېشل کېږي. د حشراتو وژونکو مشهورې کورنۍ ارګانوکلورین، ارګانوفاسفېت او کاربامېت دي. ارګانوکلورین هایدرو کاربنونه (د بېلګې په توګه، DDT) کېدای شي په ډیکلوروډیفینیل ایتانونو، سایکلوډین مرکبونو، او نورو اړوندو مرکبونو تجزیه شي. دوی د عصبي فایبر د سوډیم / پوتاشیم توازن په ګډوډولو سره کار کوي او اعصاب اړباسي چې په دوامداره توګه لېږد ترسره کړي. د دوی زهر ډېر توپیر لري، خو خپل د دوام او بیولوژیکي ژوند پرواندې د زیات پاتې کېدو له امله له کارونې وتلي. د ارګانوفاسفېت او کاربامېت ځای په پراخه کچه ارګانوکلورین نیولی. دواړه د اسیتایلکلولینسټریس انزایم د مخنیوي له لارې کار کوي، چې اسیتایلکولین ته اجازه ورکوي چې په لایتناهي توګه د اعصابو نبض ولېږدوي چې د بېلابېلو نښو لکه ضعف یا فلج لامل کېږي. ارګانوفاسفېت د فقراتو د ستون لپاره خورا زهرجن دي او په ځینو مواردو کې د هغه پر ځای د لږ زهرجن کاربامات کارول کېږي. تایوکاربامېت او دیتایوکاربامېت د کاربامېت فرعې برخې دي. د وښو وژونکو په مشهورو کورنیو کې فینوکسي او بینزویک اسید واښه وژونکي (د بېلګې په توګه، 2,4-D )، تریازین (د بېلګې په توګه، اترازین)، یوریا (د بېلګې په توګه، ډیورون)، او کلورواسیتانیلایډ (د بېلګې په توګه، الکلور) ګډون لري. د فینوکسي مرکبات د چمن پر ځای د پراخو پاڼو زیان رسوونکو واښه په انتخابي ډول له منځه وړي. فینوکسي او بینزویک اسید د نبات د هورمونونو په وده کې یو ډول کار کوي، او د حجرو له نورمال وېش پرته، حجرو ته وده ورکوي، چې د نبات د غذايي موادو لېږدونکی سیسټم ماتوي. تریازین په فوتوسنتیز سیستم کې لاس وهنه کوي. زیاتره عام آفت وژونکي په دې کورنیو کې، لکه ګلافاسفېت، ګډون نه لري.  

د آفتونو د کنټرول توکو کارول معمولا د کیمیاوي موادو د دکارولو له لارې کېږي چې (زیاتره هایدروکاربني) محلول – د سطحې د فعالو توکو د سیسټم په بڼه وي ترڅو مشابه چمتوالی را منځ ته کړي. د وایروس د وژنې د وړتیا یوې څېړنه چې په ۱۹۷۷ کال کې ترسره شوه، په ډاګه کړه چې یو ځانګړي آفت وژونکی د وایروس وژونې وړتیا نه لوړوي. هغه مرکبات چې د سطحې فعال توکې او محلول له ځانه سره لري په ښکاره بڼه وښودله چې د دوی سره له وړاندې درملنې په ازمایښتي موږک کې د وایروس د وژنې وړتیا لوړه کړې وه.  

آفت وژونکي د د بیولوژیکي میکانیزم د دندې یا د کارولو د تګلارې پر بنسټ ډلبندي کېدای شي. زیاتره آفت وژونکي د آفتونو د مسمومیت له لارې کار کوي. سیسټمیک آفت وژونکي د نبات له لوري له جذب وروسته د نبات دننه حرکت کوي. په حشره وژونکو او زیاتره فنجي وژونکو کې دا حرکت معمولا پورته (د زایلم له لارې) او بهر ته وي. په پایله کې غوره موثریت را منځ ته کېږي. سیسټمیک حشره وژونکي، چې په ګلونو کې غوټۍ او شیره زهري کوي، کېدای شي مچۍ او نور اړین غوټۍ غوړوونکي له منځه یوسي.

په ۲۰۱۰ کال کې، د پالډوکسین تر نوم لاندې د فنجي وژونکو د نوې ټولګي پراختیا اعلان شوه. دې آفت وژونکو د فایټولیکسین په نوم د نباتاتو له خوا خوشو شوو طبیعي دفاعي کیمیاوي موادو څخه کار اخلي، چې فنجي یې بیا د انزایمونو په کارولو سره پاکوي. پالډوکسین د فنجي د پاکولو د انزایمونو مخه نیسي. ویل کېږي چې دوی خوندي او زرغون دي.

زغوپر په پښتو ژبه آفت ته وايي په انگرېزي کې ورته Pest وييل کېږي. زغوپرواژی د دوه پښتو لغتونو يو تړنگنوم دی چې زغوپر د آفت په مانا او واژی د وژلو د فعل وروستاړی دی چې مانا يې آفتوژونکی دی.

د بېلابېلو زغوپرونو د وژلو لپاره بېلابېل زغوپرواژي جوړ شوي چې د ځينو ډلبندۍ يې په دې توگه دي.

زغوپرواژي په بېلابېلو بڼو جوړېږي. خو عامې بڼې يې په لاندې توگه دي:

1. د پوډرو په بڼه (دا ډول په دوه توگو کارېږي: پوډر هم په اوبو کې تر حل کېدو وروسته په زغوپروهل شويو بوټو او کرکېلو پاشل کېږي او يا همداسې په وچه بڼه پاشل کېږي)
2. د دانو په بڼه
3. اوبلنه بڼه
4. لوگنه بڼه (د گاز او لوگي په بڼه)