Języki Indonezji: Języki używane w Indonezji

Indonezja zajmuje drugie miejsce wśród krajów świata pod względem stopnia różnorodności językowej (liczby używanych języków), a 10% wszystkich znanych języków występuje właśnie w tym kraju. Dokładna liczba języków Indonezji jest nieokreślona z uwagi na trudności w sprecyzowaniu różnicy między dialektem a odrębnym językiem.

Ponad 70% lokalnych języków Indonezji jest używanych we wschodniej części kraju. Najbardziej zróżnicowany językowo region to Papua Zachodnia (zachodnia część Nowej Gwinei). Najwięcej użytkowników mają jednak języki rejonu Jawy – są to jawajski, sundajski i madurski. Jawajski i sundajski wypracowały własne tradycje literackie. Do szczególnie znaczących języków (pod względem liczby użytkowników) należą również: minangkabau, batacki, bugijski, bandżar i balijski.

Najbardziej znanym językiem kontaktowym (lingua franca) w archipelagu jest język malajski, który zakorzenił się w tej funkcji na długo przed powstaniem dzisiejszej Indonezji. W momencie uzyskania niepodległości przez Indonezję został wyniesiony do rangi urzędowego – pod nazwą „język indonezyjski”. Chociaż indonezyjski uchodzi za oznakę jedności narodowej i modernizacji, to języki poszczególnych społeczności pozostają w użyciu lokalnym. Język niderlandzki, pomimo swojej historycznej roli, nigdy nie był powszechnie znany wśród ludności Indonezji, w związku z polityką holenderskich władz kolonialnych, które nie szerzyły jego znajomości, stawiając na popularyzację malajskiego. Indonezja stanowi zatem rzadki przypadek kraju, w którym nie doszło do narzucenia języka kolonizatora.

Wśród języków Indonezji są zarówno języki szeroko używane (np. jawajskim posługuje się 50–70 mln ludzi), jak i języki małych miejscowych społeczności. Wiele z nich liczy mniej niż 5 tys. użytkowników. Języki te są w różnym stopniu zagrożone wymarciem. Znajdują się pod naporem nie tylko języka narodowego, ale także języków dominujących lokalnie (języków innych grup etnicznych, różnych odmian malajskiego). Jednocześnie szacuje się, że nowoczesnej dokumentacji lingwistycznej poddano mniej niż 10% języków kraju. W szczególności ograniczone są dane nt. języków Moluków (zarówno prowincji Moluki, jak i Moluki Północne), wschodnich Małych Wysp Sundajskich i indonezyjskiej Nowej Gwinei.

Ludność pochodzenia obcego w Indonezji niekiedy pielęgnuje znajomość swoich języków (np. niderlandzkiego, japońskiego, portugalskiego, tamilskiego czy języków chińskich). Języki te, o charakterze mniejszościowym, w dużej mierze wyszły z użycia. Mandaryński spełnia rolę lingua franca dla rozproszonych skupisk ludności chińskiej. Wśród ludności chińskiej, które uległa silnej asymilacji, występuje szerokie użycie języka indonezyjskiego (a czasem i języków regionalnych, m.in. jawajskiego i sundajskiego), na niekorzyść języków chińskich.

W odniesieniu do poszczególnych kategorii języków używa się terminów: bahasa nasional lub bahasa persatuan (język narodowy, język jedności), bahasa daerah (języki regionalne), bahasa asing (języki obce).

Powyższe dane pochodzą z publikacji The Indonesian Language: Its History and Role in Modern Society z 2003 r. i mają charakter poglądowy.

Wszystkie wymienione języki są przedstawicielami rodziny austronezyjskiej i zostały zaliczone do grupy języków malajsko-polinezyjskich zachodnich.

Do najbardziej istotnych języków regionalnych Indonezji należy też język malajski, na który składa się ogromny repertuar odmian tradycyjnych i kreolskich. Regionalne odmiany malajskiego (w tym dialekty tradycyjne) mają łącznie dziesiątki milionów użytkowników, lecz nie jest jasne, które z nich powinny być rozpatrywane jako odmiany jednego języka. Nie wypracowano ścisłych kryteriów pozwalających odróżnić języki malajskie od dialektów języka malajskiego (właściwego). Niesprecyzowany jest też status odmian malajskiego ze wschodniej Indonezji (np. malajskiego miasta Manado i malajskiego ambońskiego), często uchodzących za języki kreolskie, ale czasem włączanych pod pojęcie języka indonezyjskiego.

Spisy ludności ograniczają się do podawania danych nt. największych języków kraju.

Z tym tematem związane są kategorie: Języki Indonezji, Etnografia Indonezji.

Zobacz też: Języki Papui Zachodniej i Języki Moluków.

 

Rodzime języki Indonezji rozpatruje się w ramach dwóch grup: austronezyjskiej i papuaskiej (nieaustronezyjskiej). Najbardziej liczne i najszerzej rozprzestrzenione są języki austronezyjskie, które tworzą wielką rodzinę językową, obejmującą zasięgiem dużą część wysp Oceanii i Azji Południowo-Wschodniej. Jest to też jedyna autochtoniczna rodzina językowa w zachodniej części kraju. Języki zachodniej Indonezji mają typowo od kilkuset tysięcy do kilku milionów użytkowników. Jednocześnie zachodnie obszary archipelagu, zwłaszcza wyspa Jawa, są wśród słabiej zróżnicowanych językowo regionów kraju. Języki tej części kraju, a w szczególności Jawy, należą do najlepiej opisanych w Indonezji. Wiele z nich cieszy się dość silnym wsparciem instytucjonalnym, co sprzyja ich długoterminowej żywotności. Jawajski ma na tyle ugruntowaną pozycję (jako język największej grupy etnicznej Indonezji), że zdołał wywrzeć znaczny wpływ na język narodowy.

Zupełnie inaczej przedstawia się sytuacja w słabiej zaludnionej wschodniej części kraju, która cechuje się ogromnym stopniem różnorodności językowej. Języki wschodniej Indonezji są używane przez niewielkie grupy ludności (typowo liczące od kilkuset do kilkudziesięciu tysięcy osób) i jednocześnie należą do najbardziej zagrożonych w regionie austronezyjskim. W porównaniu do języków zachodniej części archipelagu zostały przebadane jedynie w ograniczonym zakresie (poświęcono im dużo mniejszy zasób publikacji państwowych). Lokalne społeczności, oddalone od centrum politycznego kraju, mają słabszy dostęp do wsparcia instytucjonalnego i projektów, które mogłyby pomóc w ochronie i dokumentacji miejscowych języków. Na niekorzyść prowadzenia badań lingwistycznych działa również niedostateczna infrastruktura. Dodatkowo w regionie tym panuje stosunkowo wysoki poziom analfabetyzmu, zwłaszcza na Nowej Gwinei.

W niektórych zakątkach Indonezji wschodniej występują tzw. języki papuaskie. Języki papuaskie, w odróżnieniu od austronezyjskich, nie stanowią jednej rodziny językowej, tworząc grupę w (niegenetycznym) sensie geograficznym. Obszar użytkowania tych języków koncentruje się prowincjach papuaskich (na Nowej Gwinei i okolicznych terenach), ale zasięgiem obejmują także północną część Moluków (rejon wyspy Halmahera) oraz wschodnie Małe Wyspy Sundajskie (NTT, wyspy Timor, Alor i Pantar). Jako że pojęcie „języków papuaskich” łączy języki o nieokreślonych wzajemnych powiązaniach, niedające się sklasyfikować jako austronezyjskie, czasami spotyka się równoznaczny termin „języki nieaustronezyjskie”.

Pomimo ogromnej liczebności języków papuaskich (Nowa Gwinea i pobliskie wyspy są najbardziej zróżnicowanym językowo zakątkiem świata) szacuje się, że ich użytkownicy nie sięgają jednego procenta całkowitej ludności kraju. Społeczności posługujące się językami papuaskimi to przeważnie mało liczne grupy ludności. Fakty archeologiczne sugerują, że pierwotnie języki papuaskie miały znacznie szerszy zasięg geograficzny, obejmując obszar dalej na zachód. Spośród peryferyjnych ich rodzin (spoza regionu Papui Zachodniej) zachowały się wyłącznie języki timor-alor-pantar oraz języki północnohalmaherskie, które najpewniej stanowią pozostałość sprzed ekspansji ludności austronezyjskiej (choć nie można wykluczyć, że zostały przyniesione wskutek późniejszej migracji). Niesklasyfikowany język tambora (używany na wyspie Sumbawa do momentu wybuchu wulkanu Tambora) również mógł być przedstawicielem przedaustronezyjskiej grupy języków, a pewne ślady papuaskiego substratu językowego są widoczne w różnych językach Małych Wysp Sundajskich (Flores, Sumba) i Moluków.

We wschodniej części Indonezji obok języków lokalnych funkcjonuje szereg języków kreolskich czy też pochodnych języka malajskiego, które służą jako lingua franca w poszczególnych prowincjach. Niektóre spośród tych języków bądź dialektów przyjmują się jako języki ojczyste, wypierając tradycyjne języki etniczne . Należą do nich: malajski papuaski, malajski Moluków Północnych, malajski amboński, malajski Kupangu, malajski miasta Manado. Przypuszczalnie większość z nich wywodzi się z historycznej odmiany języka malajskiego (Eastern Indonesia Trade Malay), która wykształciła się w północnej części Moluków lub na wyspach Banda, wraz z rozwojem handlu korzennego w tej części archipelagu (dzielą bowiem szereg cech niespotykanych w zachodnich dialektach malajskich). Języki centralnych Moluków wcześnie znalazły się pod presją malajskiego, który zakorzenił się w większości wsi chrześcijańskich; doprowadziło to do zaniku przekazu międzypokoleniowego. Podobne procesy mają miejsce w zachodniej Indonezji. Przykładowo język banjar z Borneo (również należący do języków malajskich) stał się głównym środkiem komunikacji dla wielu społeczności wyspy, zastępując m.in. rodzime języki Dajaków.

 

Współcześnie w Indonezji największe znaczenie ma alfabet łaciński (którym zapisywany jest język indonezyjski). Niektóre inne języki wykształciły jednak własne systemy pisma. Pierwotnie ich rozwój był związany ze wpływem kultury indyjskiej. Do tradycyjnych systemów pisma Indonezji należą: pismo jawajskie, sundajskie, batackie, balijskie, rencong, bugijsko-makasarskie (lontara), jawi. Czasem są nauczane w szkołach. Rodzime systemy pisma Indonezji mają zasadniczo niski prestiż i zajmują marginalną pozycję w społeczeństwie.

Pismo jawajskie stało się narzędziem do zapisu nie tylko języka jawajskiego, ale też madurskiego i sundajskiego. Pismo bugijsko-makasarskie przyjęło się wśród ludności Celebesu Południowo-Wschodniego (do zapisu języka wawonii), Sumbawy (do zapisu języków bima i sumbawa) i Flores (do zapisu języka ende). Pismo rencong z Sumatry (zwane również ulu) to tradycyjny sposób zapisu języków kerinci, rejang, lampung oraz pasemah i serawai.

 

Pismo jawi to zmodyfikowana forma pisma arabskiego, która służyła do zapisu różnych języków w regionie Azji Południowo-Wschodniej. W Indonezji były to języki malajski, aceh, minangkabau, bandżar i ternate. Pismo pegon(inne języki) rozwinęło się jako jawajski odpowiednik jawi. W XVII wieku zapoczątkowano użycie alfabetu łacińskiego w regionie malajskojęzycznym. W 1901 roku w Holenderskich Indiach Wschodnich wprowadzono system ortografii van Ophuijsena, oparty na piśmie łacińskim. Nowo powstały sposób zapisu, czerpiący z ortografii niderlandzkiej, praktycznie wyparł pismo jawi.

Współcześnie języki lokalne, również te najbardziej znaczące (jak np. jawajski i sundajski), są zapisywane jedynie sporadycznie, zwykle przy użyciu alfabetu łacińskiego. Po jawajsku i sundajsku wydaje się dziś bardzo mało literatury (mimo że są to języki o ogromnej liczbie użytkowników). Języki mniejszych społeczności często w ogóle nie wypracowały tradycji literackich. Bywa jednak, że ich forma pisana występuje nieformalnie, np. w mediach społecznościowych czy listach. Choć w cyberprzestrzeni dominuje indonezyjski (również w rejestrze nieformalnym), to pojawienie się nowych form komunikacji wspomogło rozwój pisanej postaci języków lokalnych. Inicjatywy internetowe, realizowane za pośrednictwem sieci społecznościowych (np. w postaci grup w serwisie Facebook), wspierają ochronę i rewitalizację zanikających języków.

W piśmiennictwie i przestrzeni publicznej, nawet na poziomie lokalnym, preferowany jest język indonezyjski. Publikacje w językach regionalnych to przede wszystkim podręczniki szkolne, słowniki i treści związane z folklorem. Szerokie użycie alfabetu łacińskiego – z powodu edukacji w języku narodowym – sprawia, że jest on wykorzystywany we wszelkich próbach zapisu i dokumentacji innych języków. Istnieją też tradycje literatury ustnej, które są dziedzictwem kulturowym wielu społeczności Indonezji.

W wielu prowincjach Indonezji zachodniej odsetek ludności potrafiącej czytać i pisać jest porównywalny ze standardami krajów rozwiniętych. W niektórych prowincjach we wschodniej części kraju panuje wysoki poziom analfabetyzmu (w prowincji Papua sięga 36%), ze względu na słabszy dostęp do edukacji.

Osobny artykuł: Język indonezyjski.

 

 

Funkcję języka urzędowego Indonezji pełni język indonezyjski. Jest to krajowa odmiana (w szerszym ujęciu: grupa odmian) języka malajskiego, bliska pokrewnym formom malajskiego z Malezji, Brunei i Singapuru. Indonezyjski odgrywa w Indonezji rolę języka wehikularnego (lingua franca), jest szerzony za pośrednictwem systemu edukacji i powszechnie używany w mediach masowych. Szacuje się, że włada nim ok. 90% mieszkańców kraju, choć według danych z 2000 r. jedynie dla 20% populacji jest on językiem ojczystym. W największych ośrodkach miejskich, takich jak Dżakarta, Medan, Bandung i Surabaja, indonezyjski to często język kontaktów domowych, lecz w wielu innych zakątkach kraju przeważają w tej roli języki regionalne. W charakterze języka ojczystego – o ile nie jest nim język lokalny – zasadniczo występuje nie język standardowy, lecz regionalna odmiana języka indonezyjskiego (lub malajskiego). Potoczne odmiany indonezyjskiego (malajskiego), które służą jako środki komunikacji w większości sytuacji życia codziennego, są bardzo różnorodne i nie zawsze wzajemnie zrozumiałe. Do powstania zjawiska dyglosji przyczyniło się oparcie języka standardowego na literackim (wysokim) języku malajskim, odbiegającym od form mówionych.

Standard języka indonezyjskiego powstał na bazie tradycji literackiej sułtanatu Riau-Johor, której to przypisywano prestiż zarówno w Indonezji, jak i Malezji. O uczynieniu z malajskiego języka państwowego zadecydowało kilka powodów: historyczna jego ekspansja (w różnych odmianach), brak powiązania z dominującą grupą etniczną (Jawajczykami), wcześniejsza pozycja malajskiego jako języka administracji holenderskiej. Hierarchiczny system poziomów mowy w języku jawajskim okazał się trudny do opanowania dla osób z zewnątrz, przez co użycie tego języka – przeważającego pod względem liczby użytkowników – nie wystąpiło poza poziom regionalny. Mimo to jawajski jest ważnym źródłem zapożyczeń w języku indonezyjskim (czerpie się z niego kolokwializmy, a także materiał słowotwórczy i eufemizmy).

W Indonezji akcentuje się odrębność indonezyjskiego od odmian malajskiego używanych w krajach ościennych, co jest związane z kwestiami tożsamości narodowej.

Użycie języków

Rozwój sytuacji językowej w Indonezji sprawił, że większość mieszkańców kraju wyrasta w środowisku, w którym równocześnie występują dwa języki – indonezyjski i język lokalny. Oznacza to, że pierwszą styczność z językiem indonezyjskim mają w bardzo młodym wieku, jeszcze przed rozpoczęciem edukacji szkolnej. Stąd też zupełnie powszechna jest sytuacja, w której uważają się za rodowitych użytkowników języka indonezyjskiego, nawet jeśli nie jest to jedyny język, który opanowali w dzieciństwie. Uli Kozok twierdzi, że rozbieżności w danych dot. liczby native speakerów języka narodowego wynikają z różnych sposobów definiowania samego terminu, a także zaniżania tej wartości przez część autorów . W wielu dużych miastach Indonezji (w Dżakarcie, Medanie czy Palembangu) języki poszczególnych społeczności wychodzą z użycia (lub nie są w pełni przekazywane), czemu sprzyja brak jednej dominującej grupy etnicznej i zawieranie małżeństw mieszanych.

Krajowa polityka językowa stawia na rozwój języka indonezyjskiego w randze języka narodowego i przypisuje mniejsze znaczenie językom regionalnym. W Indonezji języki niewielkich społeczności są często zarezerwowane dla wąskiego spektrum domen komunikacyjnych (wewnątrz grupy etnicznej i w obrębie pewnej tematyki). Można wręcz uznać, że zostały zredukowane do roli folkloru. O ile języki regionalne nadal są obecne w ustnych kontaktach domowych (i w tekstach o charakterze osobistym), to bywa, że w sferze formalnej ustępują one miejsca językowi narodowemu. Indonezyjski, będący nośnikiem prestiżu i symbolem postępu, znajduje zastosowanie w rozmowach nt. techniki, prawa, medycyny i innych dziedzin wiedzy. Instytucje władz centralnych i miejscowych zasadniczo nie sięgają po języki lokalne (z nielicznymi wyjątkami), preferując niemal wyłączne użycie języka indonezyjskiego w interakcjach oficjalnych.

Głównym i oficjalnym językiem edukacji jest język indonezyjski. W praktyce języki lokalne są niekiedy wykorzystywane w pierwszych klasach szkoły podstawowej, służąc jako pomocnicze języki nauczania. Niektóre z nich są szerzone w miejscowych szkołach, tworząc odrębny przedmiot (w ramach tzw. muatan lokal – dosł. „treści lokalne”), przy czym nauczanie języków o małej liczbie użytkowników nie odbywa się bez przeszkód (należą do nich m.in.: trudna dostępność materiałów dydaktycznych i słowników, duży poziom zróżnicowania dialektalnego, brak wykwalifikowanych nauczycieli, niski prestiż tych języków i wpływ globalizacji – większe zainteresowanie popularnymi językami obcymi). Programy lokalne wspomagają rewitalizację zanikających języków i kultur. Nieco dłuższą tradycję (sięgającą lat 80. XX w.) ma nauczanie kilku najbardziej znaczących języków kraju (jawajskiego, sundajskiego, minangkabau, balijskiego, madurskiego i bugijskiego). W niektórych regionach wybranie jednego języka jest kłopotliwe ze względu na różnojęzyczność i heterogeniczny charakter ludności. Ponadto z przeszłości znane są przypadki karania uczniów za posługiwanie się językiem ojczystym. Kolejne programy szkolne (w okresie 1947 do 2013 r.) stopniowo redukowały udział języków lokalnych w edukacji, równocześnie zmniejszając liczbę godzin poświęconych na ich nauczanie.

Indonezyjski wywiera znaczny wpływ na języki etniczne (na poziomie słownictwa, ale też składni czy morfologii), a oprócz tego zdecydowanie dominuje w wypowiedziach pisanych i literaturze. Jednocześnie zasoby języków lokalnych (oraz arabskiego i sanskrytu) posłużyły do opracowania terminologii dot. nowoczesnych zjawisk i techniki. Historycznie na strukturę języków Indonezji zachodniej rzutował długookresowy kontakt z językiem malajskim, co w niektórych przypadkach doprowadziło do dużych zmian w ich morfosyntaktyce, upodabniając ją do wzorców malajskich.

Indonezyjski jest głównym językiem środków masowego przekazu. W językach regionalnych powstają pewne programy kulturalne, ale większość emisji telewizyjnych ogranicza się do użycia języka narodowego (bądź języków obcych z napisami indonezyjskimi). Również lokalne czasopisma prawie zawsze wychodzą po indonezyjsku, a rola języków regionalnych na tym polu jest co najwyżej minimalna. Indonezyjski jest językiem bogatej literatury i zajmuje centralne miejsce w popkulturze kraju. W najnowszych czasach rośnie również znaczenie języka angielskiego, którego wpływy zaznaczyły się w różnych sferach nowoczesnego życia. W miastach Indonezji spotyka się code switching między angielskim a indonezyjskim. Języki obce, takie jak angielski, chiński i japoński, odgrywają dużą rolę w kontekstach biznesowych.

Dyglosja w języku indonezyjskim

W języku indonezyjskim występuje dyglosja, czyli silnie zarysowany podział na język wysoki (formalny) i język niski (nieformalny), wraz z pewnymi formami pośrednimi. Przypomina to sytuację spotykaną w niemieckojęzycznej części Szwajcarii i krajach arabskich. W Indonezji odmiana wysoka jest zwana bahasa baku („język standardowy”) lub bahasa formal/resmi („język formalny/oficjalny”), a język niski określa się takimi nazwami jak bahasa sehari-hari („język codzienny”) i bahasa non-baku („język niestandardowy”).

Powszechny jest code switching między rejestrami. Standardowy indonezyjski, nauczany w szkołach, zajmuje istotne miejsce w kontaktach oficjalnych, edukacji i mediach masowych. Stanowi język administracji i piśmiennictwa oraz niektórych wypowiedzi ustnych (np. wykładów i wiadomości telewizyjnych). Jego znajomość ma duże znaczenie w miejscach pracy, zwłaszcza w miastach Indonezji. W różnych sytuacjach życia codziennego używane są natomiast lokalne odmiany tego języka, które rozwijają się w bardziej swobodny sposób. Język niski jest wykorzystywany w sferze rodzinnej, między znajomymi, a także w nieformalnej komunikacji pisanej.

Odmiany języka niskiego są znacznie bardziej zróżnicowane wewnętrznie niż język wysoki (utożsamiany ze standardowym). Istnieją jednak oznaki formowania się ogólnej odmiany języka potocznego na bazie prestiżowego dialektu Dżakarty. Pod wpływem środków masowego przekazu (zwłaszcza telewizji i radia) oraz popkultury odmiana dżakarcka zyskała popularność w innych miastach Indonezji, wykraczając poza rejon stolicy. Występuje też w charakterze języka pisanego (w internecie, wiadomościach tekstowych i magazynach młodzieżowych), gdzieniegdzie konkurując z językiem standardowym. Jej prekursorem i bliskim krewnym jest malajski betawi (język grupy etnicznej Betawi).

Inne języki wehikularne

Indonezyjski nie jest jedynym językiem używanym do komunikacji międzyetnicznej. Na poziomie regionalnym podobną rolę mogą odgrywać kontaktowe dialekty języka malajskiego lub inne języki austronezyjskie bądź papuaskie, niepowiązane bliżej z malajskim. Mnogość języków sprawia, że w kraju powszechne jest zjawisko wielojęzyczności. Pewne znaczenie w kontaktach międzyetnicznych mają (bądź miały) takie języki jak: musi (Sumatra Południowa), bugijski (Celebes Południowy), kaili (Celebes Środkowy), wolio (Buton), banjar, ngaju i bakumpai (Kalimantan), tetum (Timor), ternate i tidore (Moluki Północne) oraz biak (rejon Nowej Gwinei).

• Indonezyjczycy
• języki malajskie
• języki Timoru Wschodniego
• języki Malezji
• języki Filipin
• języki Papui-Nowej Gwinei

• Merajut Indonesia – Bahasa Daerah di Indonesia [online] [dostęp 2024-03-02]  (indonez.).
• Peta Bahasa [online], Badan Pengembangan dan Pembinaan Bahasa, Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan [dostęp 2024-03-02]  (indonez.).strona główna serwisu
• Language data for Indonesia [online], CLEAR Global [dostęp 2024-03-02]  (ang.).
• Indonesia – Ethnolinguistic, [w:] Indonesia Maps [online], University of Texas at Austin [dostęp 2024-03-08]  (ang.).
• Indonesia, [w:] Ethnologue: Languages of the World, Dallas: SIL International [dostęp 2022-07-18]  (ang.).