Język Malajski Amboński: Język kreolski

Bywa klasyfikowany jako język kreolski oparty na malajskim albo też jako dialekt języka malajskiego/indonezyjskiego. Jest językiem ojczystym dla 200 tys. osób, ale szacuje się, że ogółem ma ok. miliona (lub więcej) użytkowników.

Malayu Ambong

Obszar	Moluki (Indonezja)
Liczba mówiących	200 tys. (1987, Indonezja) 1,4 mln (2013, jako drugi język, Indonezja) 45 tys. (1993, Holandia)
Pismo/alfabet	łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
bliżej nieustalona, kreolski na bazie malajskiego lub jeden z języków (dialektów) malajskich
Status oficjalny
Ethnologue	3 środek szerszej komunikacji↗
Kody języka
ISO 639-3	abs
IETF	abs
Glottolog	ambo1250
Ethnologue	abs
Występowanie
Lokalizacja prowincji Moluki w Indonezji
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

W Inkubatorze znajduje się testowa wersja Wikipedii w języku malajskim ambońskim

Rodzima nazwa języka to Malayu Ambong . W języku indonezyjskim jest określany jako bahasa Ambon lub bahasa Melayu Ambon. W tekstach anglojęzycznych przeważa termin Ambonese Malay, ale sporadycznie mowa również o języku ambońskim (Ambonese language).

Został udokumentowany w literaturze. Istnieją różne publikacje poświęcone aspektom tego języka. Powstały m.in. opisy gramatyki: Struktur Bahasa Melayu Ambon (1984), Malayu Ambong: Phonology, Morphology, Syntax (1997)  oraz słowniki: Kamus bahasa Melayu Ambon-Indonesia (1998), Kamus bahasa harian dialek orang Ambon (2006). W piśmie stosuje się alfabet łaciński.

Język malajski rozprzestrzenił się w regionie wiele stuleci temu, lecz niewiele wiadomo na temat wczesnej historii jego rozwoju. Malajski odegrał istotną rolę jako język handlowy i był wykorzystywany w szerzeniu islamu we wschodniej części archipelagu. Był znany już w XVI wieku, kiedy to na Moluki przybyli pierwsi Europejczycy. R. Blust (1988) szacuje, że na wyspie Ambon posługiwano się nim nawet tysiąc lat temu, niemniej jest to trudne do udowodnienia bez świadectw pisanych. Pierwotnie funkcjonował jako lingua franca, ale przynajmniej od początku XIX w. służy również jako język ojczysty (pierwszy) . O ile malajski amboński rozwinął się niezależnie od języka indonezyjskiego (kolejnej odmiany malajskiego), to dziś nie opiera się znacznym jego wpływom. Został stosunkowo dobrze opisany, co wynika ze znaczenia wyspy Ambon w okresie kolonialnym. Pierwsze poświęcone mu materiały (natury leksykograficznej) pojawiały się w XVIII i XIX w.

Swoim zasięgiem obejmuje wyspy wchodzące w skład prowincji Moluki (centralna i południowa część archipelagu). Według szacunków z 2013 r. ma około miliona użytkowników, z czego 200 tys. osób zna go jako język ojczysty . Dane publikacji Ethnologue (wyd. 19, 2016) sugerują, że jest językiem drugim dla 1,4 mln mieszkańców Indonezji, a łączna liczba użytkowników przekracza 1,6 mln. Rozpowszechnił się na wyspie Ambon oraz na sąsiednich wyspach Moluków, takich jak Saparua, Haruku, Nusa Laut(inne języki) i Seram (południowe wybrzeże), gdzie służy jako pierwszy język . We wsiach na wyspie Ambon posługują się nim przede wszystkim grupy chrześcijańskie, które porzuciły swoje wcześniejsze języki (najprawdopodobniej na przełomie XVIII i XIX w.). Dla społeczności muzułmańskich pozostaje językiem drugim. Zależność ta nie sprawdza się w przypadku innych wysp prowincji Moluki (jak np. Buru), ponadto ambońscy muzułmanie również zaczęli ulegać modernizacji i wpływowi malajskiego. Znajomość tego języka zachowały społeczności ambońskie w Holandii, gdzie funkcjonuje pod nazwą Melajoe Sini („tutejszy malajski”) . Według danych z 1993 roku ma 45 tys. użytkowników w tym kraju. W Holandii podjęto starania na rzecz standaryzacji malajskiego (lokalnej odmiany) i włączenia go do programu edukacji szkolnej.

W powszechnym użyciu wśród Molukańczyków jest także język indonezyjski. Oba języki tworzą pewną formę kontinuum i współistnieją ze sobą w relacji dyglosji . O ile malajski amboński jest szeroko używany w środowisku domowym i na poziomie lokalnym, to indonezyjski dominuje w edukacji, urzędach i środkach masowego przekazu . Lokalny malajski pojawia się w nielicznych formach wypowiedzi publicznych (nagłówki gazet, komiksy, felietony, niektóre reklamy i audycje w radiu i telewizji) , a także w osobistej komunikacji pisanej (jak listy); obficie występuje w utworach muzycznych. Pewne teksty w malajskim ambońskim ukazują się na łamach miesięcznika „Kacupeng”. Z drugiej strony dostęp do krajowych środków masowego przekazu sprzyja nasilonej styczności z językiem indonezyjskim. Dochodzi do kontaktu zarówno z językiem standardowym, jak i z odmianą dżakarcką, która ma charakter prestiżowy i jest wykorzystywana w filmach czy serialach telewizyjnych. Wśród osób ze starszego pokolenia bywa spotykana znajomość języka niderlandzkiego, który użyczył ambońskiemu pewnych elementów leksyki. W Holandii niderlandzki jest przyswajany jako pierwszy język.

W toku rozwoju został przyjęty jako wyznacznik tożsamości regionalnej i etnicznej. Pod względem prestiżu zajmuje miejsce pośrednie między językiem indonezyjskim a językami lokalnymi . Wzmacniane przez malajski poczucie jedności regionalnej odgrywa wręcz ważniejszą rolę niż identyfikacja z lokalnymi grupami etnolingwistycznymi. Wraz z indonezyjskim malajski amboński wypiera tradycyjne języki Moluków, które są dziś poważnie zagrożone wymarciem. Do przejmowania malajskiego przyczyniły się migracje i przesiedlenia ludności, brak sprzyjających warunków do zachowania własnej tożsamości oraz asymilacja na rzecz wspólnej kultury malajskiej. Pod jego presją zanikają również języki miejscowości muzułmańskich. Jednocześnie stał się źródłem zapożyczeń dla języków lokalnych (w zakresie słownictwa, wyrazów funkcyjnych i wykładników dyskursu), przy czym charakter wpływów różni się w zależności od społeczności. W skrajnym przypadku języka laha doszło do całkowitego przekształcenia rodzimej gramatyki na wzór gramatyki malajskiej.

Jest historycznie odrębny od indonezyjskiego języka narodowego, ten bowiem reprezentuje inny typ języka malajskiego niż regionalne odmiany z wysp wschodniej Indonezji. Malajski amboński wywodzi się z bazarowej formy tego języka (Bazaar Malay). Według Ethnologue (wyd. 19) chodzi o pochodną malajskiego stanu Sabah. Znalazł się pod wpływem lokalnych języków wyspy Ambon, częściowo je wypierając .

Zarówno jego gramatyka, jak i leksyka mają pochodzenie malajskie. Ze standardowym malajskim dzieli większość słownictwa (pożyczki z innych języków tworzą niewielką część całego zasobu leksyki), przy czym cechy jego fonologii i morfologii uległy przekształceniu. System afiksów został zredukowany i nie ma już charakteru produktywnego. Na poziomie gramatyki i frazeologii wykazuje wpływy języków Moluków centralnych (m.in. asilulu). Odmiana używana w Holandii szczególnie obficie czerpie z zasobów leksyki i gramatyki niderlandzkiej.

Jego charakterystyczne cechy to: obecność zapożyczeń z języków lokalnych, języków europejskich i innych języków Indonezji (takich jak niderlandzki, portugalski, makasarski i ternate), szyk possessor-possessum w konstrukcjach dzierżawczych (określnik dzierżawczy przed elementem określanym, wykorzystanie łącznika pung/punya), niezbyt rozbudowana morfologia (prefiksy: ba-, ta-, baku-), forma przeczenia seng, zredukowana fonologia (brak pewnych głosek w wygłosie oraz głoski szwa, uproszczenie dyftongów) . Do tworzenia konstrukcji kauzatywnych wykorzystuje się czasowniki kasi/kase – „dawać” i bikin/biking – „robić”. Jego zasób zaimków osobowych obejmuje formy: beta – 1. os. lp., ose/ale – 2. os. lp. (ose pochodzi od portugalskiego você, a ale ma niesprecyzowany rodowód lokalny) . O ile zaimek beta występuje również w standardowym malajskim, to tam jest zarezerwowany dla osób pochodzących z rodu królewskiego. W malajskim ambońskim ma charakter neutralny, jest używany bez względu na status społeczny mówiącego i słuchającego.

Bliższa klasyfikacja wschodnich odmian języka malajskiego (w kategorii języków kreolskich bądź dialektów) pozostaje nierozstrzygnięta. Wątpliwości budzi zasadność łączenia takich odmian z językiem indonezyjskim. B. D. Grimes (1991) omawia malajski amboński jako język odrębny od indonezyjskiego. W praktyce powszechne jest przełączanie kodów i mieszanie elementów obydwu języków (code switching i code mixing), ze względu na wpływ edukacji, mediów itp. Rodzimi użytkownicy przeważnie nie są w stanie wyraźnie ich rozgraniczyć, a amboński uchodzi za niejako gorszą postać języka indonezyjskiego . J. Tjia (2004) proponuje używać terminu „język amboński” (zamiast dwuczłonowej nazwy „malajski amboński”), w celu podkreślenia faktu, że chodzi o pełnoprawny język regionalny.

Status tego języka jest niejasny. W niektórych publikacjach (jak np. Ethnologue) przyjmuje się jego kreolski charakter, ale gdzieniegdzie stosuje się w odniesieniu do niego termin „dialekt”. J. T. Collins (1980) twierdzi, że wcale nie jest to język kreolski, tłumacząc, że charakterystyczne dla niego uproszczenia występują również w niektórych dialektach z Półwyspu Malajskiego. Stoi na stanowisku, że odmiana ta, podobnie jak malezyjski dialekt Terengganu, powstała w wyniku złożonych procesów językowych i wymyka się koncepcji języków kreolskich. Ponadto cechy strukturalne uznawane za kreolskie (sformułowane w odniesieniu do kreolizacji na bazie języków europejskich) częściowo pokrywają się z cechami gramatyki austronezyjskiej.

Istnieje szereg języków bądź dialektów malajskich, które są blisko spokrewnione z malajskim ambońskim. Ich przynależność nie została dobrze ustalona. Malajski wysp Banda został opisany jako odrębny język, ale przypuszczalnie może być klasyfikowany jako jego dialekt. Mieszkańcy wysp Aru (na południowy zachód od Nowej Gwinei) posługują się językiem bliskim malajskiemu ambońskiemu (Dobo Malay), lecz nie identyfikują się z tą nazwą. Język ten, słabo przebadany, choć być może pokrewny odmianie wysp Banda, dominuje w roli lingua franca archipelagu Aru.

Bliżej niepoznane odmiany występują także na innych oddalonych wyspach, wchodzących w skład archipelagów Tanimbar, Babar i Kei . Czasem odróżnia się je od malajskiego ambońskiego (Melayu Tenggara Jauh, Melayu Tenggara Dekat). Odmiana malajskiego papuaskiego z rejonu miasta Fakfak również jest blisko spokrewniona z malajskim ambońskim. Ponadto analiza wspólnych cech pozwala ściślej powiązać amboński z malajskim Kupangu.

Pomimo pewnego pokrewieństwa nie jest dobrze wzajemnie zrozumiały z indonezyjskim i malajskim Moluków Północnych (malajskim wyspy Ternate). Z perspektywy synchronicznej może być rozpatrywany jako dialekt języka narodowego. Malajski amboński i indonezyjski wywodzą się jednak z różnych źródeł historycznych.

Źródła: Paauw 2013 ↓ ; van Minde 1997 ↓, s. 69

1. os. lp.	beta	1. os. lmn.	katong / tong
2. os. lp.	ose / os / se ale	2. os. lmn.	dorang / dong
3. os. lp.	dia / di / de akang antua / ontua	3. os. lmn.	dorang / dong

Odnotowano też dialektalną formę 1. os. lmn. batong, używaną na wyspie Saparua.

Konstrukcje dzierżawcze tworzy się poprzez wykorzystanie łącznika punya (dosł. ‘posiadać’; również w formach: pung, pong, ng), np. beta pung kals’ang – „moje spodnie”.

• Ambończycy
• języki Moluków

• K. Alexander Adelaar, David J. Prentice, Cornells D. Grijns, Hein Steinhauer, Aone van Engelenhoven: Malay: its history, role and spread. W: Stephen A. Wurm, Peter Mühlhäusler, Darrell T. Tryon (red.): Atlas of Languages of Intercultural Communication in the Pacific, Asia, and the Americas: Vol I: Maps. Vol II: Texts. Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1996, s. 673–693, seria: Trends in Linguistics. Documentation 13. DOI: 10.1515/9783110819724.2.673. ISBN 978-3-11-081972-4. OCLC 1013949454. [dostęp 2023-01-06]. (ang.).
• John Bowden. Local languages, local Malay, and Bahasa Indonesia: A case study from North Maluku. „Wacana”. 14 (2), s. 313–332, 2012. DOI: 10.17510/24076899-01402006. ISSN 1411-2272. OCLC 7180538621. [zarchiwizowane z adresu 2020-02-27]. (ang.). 
• James T. Collins. Laha, a language of the central Moluccas. „Indonesia Circle”. 8 (23), s. 3–20, 1980. DOI: 10.1080/03062848008723802. ISSN 0306-2848. OCLC 4647390413. (ang.). 
• James T. Collins. Language death in Indonesia: a sociocultural pandemic. „Linguistik Indonesia”. 40 (2), s. 141–164, 2022. DOI: 10.26499/li.v40i2.347. ISSN 0215-4846. OCLC 9584948491. (ang.). 
• James T. Collins: The Geographic and Demographic Expansion of Malay. W: Salikoko S. Mufwene, Anna María Escobar (red.): The Cambridge Handbook of Language Contact. T. 1: Population Movement and Language Change. Cz. 3: Language Spread. Cambridge: Cambridge University Press, 2022, s. 327–357, seria: Cambridge Handbooks in Language and Linguistics. DOI: 10.1017/9781316796146.016. ISBN 978-1-009-09864-9. OCLC 1330434857. (ang.).
• Margaret Florey, Aone van Engelenhoven. Language documentation and maintenance programs for Moluccan languages in the Netherlands. „International Journal of the Sociology of Language”. 2001 (151), s. 195–219, 2001. DOI: 10.1515/ijsl.2001.043. ISSN 1613-3668. OCLC 4959557247. [dostęp 2023-12-02]. (ang.). 
• Margaret Florey: Community Initiatives towards Language Renewal among Moluccan Migrants in the Netherlands. W: David Bradley, Maya Bradley (red.): Language Endangerment and Language Maintenance: An Active Approach. London–New York: RoutledgeCurzon, 2002, s. 257–271. DOI: 10.4324/9781315028811. ISBN 978-1-315-02881-1, ISBN 978-1-136-85271-8. ISBN 0-7007-1456-1. OCLC 50663047. (ang.).
• Margaret Florey, Michael C. Ewing: Political acts and language revitalization: community and state in Maluku. W: Gunter Senft (red.): Endangered Austronesian and Australian Aboriginal Languages: Essays on Language Documentation, Archiving, and Revitalization. Canberra: Pacific Linguistics, College of Asia and the Pacific, Australian National University, 2010, s. 155–173, seria: Pacific Linguistics 617. ISBN 978-0-85883-623-5. OCLC 656001765. [dostęp 2023-12-05]. (ang.).
• Barbara Dix Grimes: The development and use of Ambonese Malay. W: Hein Steinhauer (red.): Papers in Austronesian Linguistics No. 1. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1991, s. 83–123, seria: Pacific Linguistics A-81. DOI: 10.15144/PL-A81.83. ISBN 0-85883-402-2. OCLC 646958819. (ang.).
• Barbara Dix Grimes: Cloves and nutmeg, traders and wars: Language contact in the Spice Islands. W: Tom Dutton, Darrell T. Tryon (red.): Language Contact and Change in the Austronesian World. Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1994, s. 251–274, seria: Trends in Linguistics. Studies and Monographs 77. DOI: 10.1515/9783110883091.251. ISBN 978-3-11-088309-1. OCLC 853258768. (ang.).
• Charles E. Grimes: Digging for the Roots of Language Death in Eastern Indonesia: The Cases of Kayeli and Hukumina. W: Margaret Florey (red.): Endangered Languages of Austronesia. Oxford: Oxford University Press, 2010, s. 73–89. DOI: 10.1093/acprof:oso/9780199544547.003.0004. ISBN 978-0-19-954454-7, ISBN 978-0-19-157121-3. ISBN 978-0-19-172026-0. OCLC 507435850.
• Don van Minde: Malayu Ambong: Phonology, Morphology, Syntax. Leiden: Research School CNWS, 1997. ISBN 90-73782-94-5. OCLC 38075818. (ang.).
• Don van Minde: European loan words in Ambonese Malay. W: K. Alexander Adelaar, Robert Blust (red.): Between worlds: linguistic papers in memory of David John Prentice. Canberra: Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, Australian National University, 2002, s. 193–216, seria: Pacific Linguistics 529. DOI: 10.15144/PL-529.193. ISBN 0-85883-478-2. OCLC 896427271. (ang.).
• Francesca Romana Moro: Dynamics of Ambon Malay: Comparing Ambon and the Netherlands. Utrecht: LOT, 2016, seria: LOT Dissertation Series 422. ISBN 978-94-6093-204-5. OCLC 941756230. [dostęp 2024-03-06]. (ang.).
• Scott Paauw: Ambon Malay. W: Susanne Maria Michaelis, Philippe Maurer, Martin Haspelmath, Magnus Huber, Melanie Revis (red.): The survey of pidgin and creole languages. T. 3. Oxford University Press, 2013, s. 94–104. ISBN 978-0-19-969143-2. OCLC 813856192. (ang.).
• James Sneddon. Diglossia in Indonesian. „Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde”. 159 (4), s. 519–549, 2003. DOI: 10.1163/22134379-90003741. ISSN 0006-2294. OCLC 9664946869. JSTOR: 27868068. (ang.). 
• Johnny Tjia: The development of possessive and passive-like constructions in Ambonese language. W: Bambang Kaswanti Purwo (red.): Studies in Malay Dialects. Cz. 4. Jakarta: Badan Penyelenggara Seri NUSA, Universitas Atma Jaya, 2004, s. 51–62, seria: NUSA: Linguistic studies of Indonesian and other languages in Indonesia 53. (ang.).

• Bahasa Ambon – English Dictionary. Universitas Pattimura. [dostęp 2023-05-12]. (ang.).
• Wikitongues: Nila speaking Ambonese. YouTube, 2015-03-21. [dostęp 2023-05-12].