ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲੀਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ

ਪਿਛੋਕੜ

1920 ਦੀ ਅਸਹਿਯੋਗ ਲਹਿਰ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਲਾਮਬੰਦ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਅਹਿੰਸਾਵਾਦੀ ਵਿਰੋਧ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਹ ਜਲਦੀ ਹੀ ਹਿੰਸਕ ਹੋ ਗਿਆ। ਚੌਰੀ ਚੌਰਾ ਕਾਂਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਵਧਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨਾਲ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਭਰਵਾਂ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੁਅੱਤਲੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਗੈਰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਸੀ। ਮੁਅੱਤਲੀ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਖਲਾਅ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਗਠਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ।

ਗਯਾ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ

ਫਰਵਰੀ 1922 ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਅੰਦੋਲਨਕਾਰੀ ਕਿਸਾਨ, ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਚੌਰੀ ਚੌਰਾ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਚੌਰੀ ਚੌਰਾ ਦੇ ਪੁਲਿਸ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ 22 ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਜਿੰਦਾ ਸਾੜੇ ਗਏ।

ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦੇ ਤੱਥਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਏ ਬਗੈਰ, ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਮੋਹਨਦਾਸ ਕਰਮ ਚੰਦ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਮੈਂਬਰ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਲਏ ਬਿਨਾਂ ਅਸਹਿਯੋਗ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਮੂਹ ਨੇ 1922 ਦੀ ਗਯਾ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਫੈਸਲਾ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਦੋ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ -ਇੱਕ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਬਗਾਵਤੀ। ਜਨਵਰੀ 1923 ਵਿੱਚ, ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਸਮੂਹ ਨੇ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਚਿਤਰੰਜਨ ਦਾਸ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸਵਰਾਜ ਪਾਰਟੀ ਬਣਾਈ, ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਮੂਹ ਨੇ ਬਿਸਮਿਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇਨਕਲਾਬੀ ਪਾਰਟੀ ਬਣਾਈ।

ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸਿਏਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਕਤੂਬਰ 1924 ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਰਾਮਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ, ਯੋਗੇਸ਼ ਚੰਦਰ ਚਟਰਜੀ, ਸ਼ਿਵ ਵਰਮਾ, ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ ਅਤੇ ਸ਼ਚੀਂਦਰਨਾਥ ਸਾੰਨਿਆਲ ਆਦਿ ਨੇ ਕਾਨਪੁਰ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਇਨਕਲਾਬ ਰਾਹੀਂ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸ਼ਾਸਨ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਗਣਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਕਾਕੋਰੀ ਕਾਂਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਇਸ ਦਲ ਦੇ ਚਾਰ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਸੋਲਾਂ ਹੋਰ ਨੂੰ ਕੈਦ ਦੀਆਂ ਸਜਾਵਾਂ ਦੇ ਕੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤਦ ਇਸ ਦਲ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੈਂਬਰ ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜਾਦ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਵਿਜੈ ਕੁਮਾਰ ਸਿਨਹਾ, ਕੁੰਦਨ ਲਾਲ ਗੁਪਤ, ਭਗਵਤੀ ਚਰਣ ਵੋਹਰਾ, ਜੈਦੇਵ ਕਪੂਰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਵਰਮਾ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨਵੇਂ ਦਲ ਦੇ ਗਠਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ, ਸੰਯੁਕਤ ਪ੍ਰਾਂਤ ਆਗਰਾ ਅਤੇ ਅਯੁੱਧਿਆ, ਰਾਜਪੂਤਾਨਾ, ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਉਡੀਸਾ ਆਦਿ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਦੇ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। 8 ਅਤੇ 9 ਸਤੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਫਿਰੋਜ ਸ਼ਾਹ ਕੋਟਲਾ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਪਤ ਬੈਠਕ ਕਰਕੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭਾਰਤ ਨੌਜਵਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਬਰਾਂ ਨੇ ਸਭਾ ਦਾ ਵਿਲਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸਿਏਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਰੇ ਦੇ ਬਾਅਦ ਆਮ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਐਸੋਸਿਏਸ਼ਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸਿਏਸ਼ਨ।

 

1924 ਤੋਂ 1925 ਤੱਕ, ਐਚ.ਆਰ.ਏ. ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਥਾਪਰ ਵਰਗੇ ਨਵੇਂ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਆਮਦ ਨਾਲ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਵਧਿਆ।

ਕਾਕੋਰੀ ਰੇਲ ਡਕੈਤੀ HRA ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੀ। ਕਾਕੋਰੀ ਘਟਨਾ 8 ਅਗਸਤ 1925 ਨੂੰ ਵਾਪਰੀ, ਜਦੋਂ HRA ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਲਖਨਊ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 10 ਮੀਲ (16 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) ਦੂਰ ਇੱਕ ਰੇਲਗੱਡੀ ਵਿੱਚੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਪੈਸਾ ਲੁੱਟ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਗਲਤੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਯਾਤਰੀ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। HRA ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਘਟਨਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜੋ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਪਰੀਆਂ ਸਨ, ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਲਈ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ ਚਾਰ ਨੇਤਾਵਾਂ - ਅਸ਼ਫਾਕੁੱਲਾ ਖਾਨ, ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ, ਰੋਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਰਾਜੇਂਦਰ ਲਹਿਰੀ - ਨੂੰ ਦਸੰਬਰ 1927 ਵਿੱਚ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਹੋਰ 16 ਨੂੰ ਲੰਬੀਆਂ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਲਈ ਕੈਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਨਤੀਜੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ HRA ਭਾਗੀਦਾਰਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾਏ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਹੋਰ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ, ਨੇ ਐਚਆਰਏ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਝਟਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕਲੌਤਾ ਸੀ ਜੋ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਿਹਾ ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਨਵਾਰੀ ਲਾਲ ਸਰਕਾਰੀ ਗਵਾਹ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ।

1928 ਵਿੱਚ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰ ਜੌਹਨ ਸਾਈਮਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਕੁਝ ਭਾਰਤੀ ਕਾਰਕੁੰਨ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲੀਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਨੇ ਮੋਹਰੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।

1928 ਵਿੱਚ ਬਸਤੀਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਉਭਾਰ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ HRA ਬਦਲ ਕੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਬਣ ਗਿਆ, ਨਾਮ ਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਹਿਮ ਯੋਗਦਾਨ ਰਿਹਾ। ਕਾਕੋਰੀ ਡਕੈਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਬੰਗਾਲ, ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਰਗੀਆਂ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸਮੂਹ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਸਨ। ਇਹ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਐਚਆਰਏ 8-9 ਸਤੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਫਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਕੋਟਲਾ ਵਿਖੇ ਮਿਲੇ, ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਐਚਐਸਆਰਏ ਉੱਭਰਿਆ ਅਤੇ "ਪ੍ਰੋਲੇਤਾਰੀ ਦੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ" ਅਤੇ "ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੱਤਾ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਤੋਂ ਪਰਜੀਵੀਆਂ" ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਜਨਤਾ ਦੁਆਰਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਨੇ ਇਸ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਹੋਣ, ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ ਅਤੇ ਜਨਤਾ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹੋਰ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਮਿਊਨਿਸਟ-ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬੇਨਤੀ 'ਤੇ, ਨਵੇਂ ਨਾਮੀ HSRA ਨੇ ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਬੰਬ ਨਾਲ ਉਡਾਉਣ ਅਤੇ ਅਮੀਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਲਿਆ, ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਬੂਤਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੁਕਸਾਨ ਕਾਕੋਰੀ ਕਾਂਡ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਐਚਆਰਏ ਨੂੰ ਐਚਐਸਆਰਏ ਵਿੱਚ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਨਵੀਂ ਸੰਸਥਾ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰੇਗੀ। ਬੰਬ ਦੇ ਫਲਸਫੇ ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲਾ HSRA ਦਾ ਮੈਨੀਫੈਸਟੋ ਭਗਵਤੀ ਚਰਨ ਵੋਹਰਾ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਜਦੋਂ ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ 30 ਅਕਤੂਬਰ 1928 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਨੇ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, ਪੁਲਿਸ ਸੁਪਰਡੈਂਟ, ਜੇਮਸ ਏ. ਸਕਾਟ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ 'ਤੇ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਵਿੱਚ ਗੰਭੀਰ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਏ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ 17 ਨਵੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਉਠਾਇਆ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭੂਮਿਕਾ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਰਾਜਗੁਰੂ, ਜੈ ਗੋਪਾਲ, ਸੁਖਦੇਵ ਥਾਪਰ ਅਤੇ ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ ਨਾਲ ਸਕਾਟ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਗਲਤ ਪਛਾਣ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਹਾਇਕ ਸੁਪਰਡੈਂਟ, ਜੌਨ ਪੀ. ਸਾਂਡਰਸ ਦੀ ਦਿੱਖ 'ਤੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 17 ਦਸੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੁਲਿਸ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੇ ਸਮੇਂ ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ, ਇੱਕ ਹੈੱਡ ਕਾਂਸਟੇਬਲ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਚੰਦਰਸ਼ੇਖ਼ਰ ਆਜ਼ਾਦ ਦੀ ਕਵਰਿੰਗ ਫਾਇਰ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ।

 

ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਐਚ.ਐਸ.ਆਰ.ਏ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਪੋਸਟਰ ਲਗਾ ਕੇ ਕਤਲ ਦੀ ਗੱਲ ਕਬੂਲ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, ਜੇ ਪੀ ਸਾਂਡਰਸ ਮਰ ਗਿਆ ਹੈ; ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਥਾਰਟੀ ਦੇ ਇੱਕ ਏਜੰਟ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਖੂਨ-ਖਰਾਬੇ ਲਈ ਅਫਸੋਸ ਹੈ, ਪਰ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਵੇਦੀ 'ਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਟੱਲ ਹੈ।

ਸਾਂਡਰਸ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ ਫੜੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਚ ਗਏ ਅਤੇ ਲੁਕ ਗਏ, HSRA ਦੁਆਰਾ ਅਗਲੀ ਵੱਡੀ ਕਾਰਵਾਈ 8 ਅਪ੍ਰੈਲ 1929 ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਧਮਾਕਾ ਸੀ। ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਪਬਲਿਕ ਸੇਫਟੀ ਬਿਲ ਅਤੇ ਟਰੇਡ ਡਿਸਪਿਊਟ ਬਿੱਲ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਦਰਸਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬਟੁਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਨੇ ਖਾਲੀ ਬੈਂਚਾਂ 'ਤੇ ਬੰਬ ਸੁੱਟੇ, ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭੱਜਣ ਦੀ ਕੋਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਨਕਲਾਬ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ, ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਮੁਰਦਾਬਾਦ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਦਿੱਤੀ। ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਸੰਬੰਧੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਰਕ ਨੂੰ "ਗੂੰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾਉਣ ਵਾਸਤੇ" ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਪਰਚੇ ਵਿੱਚ ਸਮਝਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਪਰਚਾ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਟਾਈਮਜ਼ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਛਾਪਿਆ ਗਿਆ। 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1929 ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ HSRA ਦੀ ਬੰਬ ਫੈਕਟਰੀ 'ਤੇ ਛਾਪਾ ਮਾਰਿਆ ਅਤੇ ਕਿਸ਼ੋਰੀ ਲਾਲ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਅਸੈਂਬਲੀ ਬੰਬ ਕੇਸ ਅਤੇ ਸਾਂਡਰਸ ਕਤਲ ਕੇਸ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਹੋਈ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਨੂੰ 23 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

1930 ਤੱਕ, HSRA ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੁੱਖ ਆਗੂ ਜਾਂ ਤਾਂ ਮਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਜਾਂ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਕੈਲਾਸ਼ ਪਤੀ ਨੂੰ ਅਕਤੂਬਰ 1929 ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਸਰਕਾਰੀ ਗਵਾਹ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। 27 ਫਰਵਰੀ 1931 ਨੂੰ, ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ ਨੇ ਅਲਫ੍ਰੇਡ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਪੁਲਿਸ ਨਾਲ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਲਈ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਥਾਪਰ, ਅਤੇ ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਰਾਜਗੁਰੂ ਨੂੰ 23 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਆਜ਼ਾਦ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕਜੁੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਨੇਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਮਤਭੇਦ ਵਧ ਗਏ। ਸੰਗਠਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰੀ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਤਾਲਮੇਲ ਦੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਅਤੇ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ। ਦਸੰਬਰ 1930 ਵਿੱਚ, ਮੇਰਠ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ HSRA ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, 1931 ਵਿੱਚ ਯਸ਼ਪਾਲ ਅਤੇ ਦਰਿਆਓ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਅਸਫਲ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਨੇ HSRA ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਯੁਕਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹਾਲਾਂਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰੀ ਧੜਿਆਂ ਨੇ 1935 ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲੰਡਨ ਤੋਂ HSRA ਚਲਾਇਆ। 1940 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਊਧਮ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਤਾਂ HSRA ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ।

ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੇ ਤੂੜੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਬੰਬ ਫੈਕਟਰੀ ਅਤੇ ਛੁਪਣਗਾਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਮਾਰਕ ਐਲਾਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।