Friedrich Nietzsche

Estudièt a l'Universitat de Bonn. En 1865, a Leipzig, faguèt seis estudis de filologia e en 1869 venguèt professor de filologia classica a Basilèa. En 1878 abandonèt lei classas, en causa d'una malautiá, puèi passèt leis estius a Sils Maria e la rèsta de l'an a la Ribiera occitana, gaireben sempre solitari e amb de recalivadas dins sa malautiá. En 1889, tombèt dins la deméncia; s'efaissèt lo 3 de genier de 1889 a Turin (quand encòntra una veitura que son cochier foeta violentament lo chivau, se sarrèt de l'animau, enlaçèt son còu e esclatèt en plors, enebissent a quau que fugue de se sarrar lo chivau). Passèt los dètz darriereis ans de sa vida dins un estat mentau quasi vegetatiu. Après sa mòrt, l'interpretacion de son òbra foguèt desfigurada per l'imatge de la foliá e per la propaganda nazi.

La pensada filosofica de Nietzsche, d'un caractèr poetic e personau marcat, es una critica dei valors tradicionalas de la cultura occidentala e l'assai d'elaborar una filosofia novèla. Se distinguisson tres periòdes dins sa pensada:

1. Caracterizat per sei premiereis òbras d'interpretacion e critica de la cultura.
2. Per l'omenatge de la cultura e deis esperits liures.
3. Per sei tèsis sus lo niilisme, la critica de totei lei valors, lo subreòme e lo retorn etèrne.

Son tres periòdes totalament diferents mai an un sistèma e una unitat perfècta.

L'origina de la cultura occidentala se deu cercar dins lo mond grèc, ont se manifèstan clarament doas valors complementàrias:

• La valor de la vida, representada per lo dieu Dionís que simboliza la vigor, lo plaser, lo renovèlament e la destruccion.
• La valor de la rason, representada per lo dieu Apollon, simbòl dei formas, de la rason e de l'armonia.

La cultura occidentala se fondamenta subre la dissociacion d'aquestas doas valors e subre la somission de la vida a la rason. Socrates foguèt lo colpable d'aquesta dissociacion e dempuei Socrates, Grècia se presenta coma lo mond de la clartat, ont la rason trionfa subre leis instints. Sometre la vida a la rason es una error. La cultura occidentala, per aquò, es endecada dempuei son origina, per aver instaurat la racionalitat a quin prètz que siá. Aquesta error dogmatica se rosiga quand Platon inventèt l'esperit pur e l'idèa dau ben meteis. Per eliminar aquesta error de basa, cau criticar lo dogmatisme platonic dempuei totei leis ambits onte se manifèsta: la morala, la religion e la filosofia.

• La morala occidentala es antinaturala, pr'amor qu'impausa de leis (vertuts) en contra deis instints primordiaus de la vida.
• La religion es alienanta; nais de la paur d'òme e es un mecanisme de defensa que permet d'atribuir lo destin pròpri a un èsser pus poderós: Dieu.
• La filosofia e particularament la metafísica, se fondamenta subre una error: la cresença, d'origina platonica, en l'existéncia d'un mond perfècte e absolut qu'es l'antitèsi dau mond reau; lei filosòfs s'esfòrçan de s'aprochar d'aquest mond irreau per èsser en possession de la vertat, sens veire qu'es una illusion.

La cultura occidentala es ja arribada a sa decadéncia, e cau premanir l'emancipacion de l'òme de totei lei valors moralas per li donar lo drech a la vida. Aqueu es lo pretzfach dau vitalisme.

Lo niilisme

Lo niilisme es un movement pròpri de l'istòria de la cultura occidentala. L'esperit occidentau, causat per lei valors fictivas, torna niilista e pèrd la fe en aquestei valors. Alora, la cultura rèsta sens sens, pr'amor que lo niilisme es una fòrça destructritz de la basa de la cultura occidentala, de Dieu, dau Dieu monoteïsta. Aquest Dieu mòr pr'amor qu'entre totei l'avèm assassinat. Quand prendrem consciéncia d'aqueste fach podrem alora despassar l'estat niilista, en bastissent una taula novèla de valors que menarà au subreòme.

La taula novèla de valors

1. Una morala de senhors, l'exaltacion deis instints de vida.
2. Lo mond deis aparéncias se deu impausar subre lo mond "vertadier" de la filosofia dogmatica.
3. L'egoïsme.

L'òme e lo subreòme

L'òme es un èsser sens far, un pònt entre la bèstia e lo subreòme, l'unic animau que s'es pas encara assolidat. Cau superar l'òme o tornar a l'animalitat primitiva. Mai l'òme es l'animau que pensa au futur, qu'es capable de concebre d'ideaus.

Tres son estadas lei versions de l'ideau uman:

1. L'estetic, qu'es interpretat coma armonia de vida e rason.
2. Lo scientific, ont l'òme coneis la realitat nuda, e acaba en afirmant energicament la vida.
3. Lo subreòme, que personifica la valor suprèma de la vida, que sa manifestacion mai auta es la volontat de poder. Lo subreòme es un èsser superior, liure dei valors dau passat, autonòm, agressiu e legislador. Eu meteis es sa pròpria nòrma, pr'amor qu'es pus luenh dau ben e dau mau. Representa la tòca suprèma de l'umanitat.

«Ne vos conjuri, mei fraires, demoratz fidèus a la Tèrra e cregatz pas aquelei que parlan d'esperanças supraterrenalas. D'autrei còps, lo blasfèmi devèrs Dieu èra lo blasfèmi pus grand. Mai Dieu es mòrt; e amb eu son mòrts lei blasfemaires. Lo pièger ara, es lo blasfèmi devèrs la Tèrra...»
— Antau parlava Zaratostra (1885)

• Die Geburt der Tragödie (1872)
• Menschliches, Allzumenschliches. Ein Buch für freie Geister (1878)
• Morgenröte – Gedanken über die moralischen Vorurteile (1881)
• La Gaia sciéncia (Die fröhliche Wissenschaft, la gaya scienza) (1882)
• Antau parlava Zaratostra (Also sprach Zarathustra. Ein Buch für Alle und Keinen) (1883-1885)
• Jenseits von Gut und Böse - Vorspiel einer Philosophie der Zukunft (1886)
• Vertat e mensònja en sens extramorau (Über Wahrheit und Lüge im außermoralischen Sinn) (1873)
• La genealogia de la morala (Zur Genealogie der Moral. Eine Streitschrift) (1873)
• Götzen-Dämmerung oder wie man mit dem Hammer philosophiert (1888)
• Der Antichrist. Fluch auf das Christentum (1888)
• Ecce Homo: Wie Man wird Was Man Ist (1888)