Article Definit En Occitan

 

Sistèma general

Es lo sistèma mai espandit en occitan.

Contraccions amb de preposicions

• de +
  • de + lo
    • > del en lengadocian
    • > dau en lemosin, auvernhat, vivaroalpenc* (tanben en lengadocian montpelhierenc e [daw, dɔw] en gascon del nòrd).
    • > deu [dew, du] en gascon
    • > pus localament delh, dal, dalh, deth dins certans parlars.
    • Remarca - I a pas de contraccion davant una vocala: de + l’ > de l’.
  • de + los
    • > dels [des, dez] en lengadocian e vivaroalpenc
    • > dals [das] en lengadocian montpelhierenc
    • > daus en lemosin, auvernhat (e dins una part del vivaroalpenc e [das, daws, dɔ(w)s] en nòrd gascon)
    • > deus [dews/dewz, dus/duz] en gascon
    • pus localament delhs, dals, dalhs, deths dins certans parlars.
    • de(i)s a la termièra nòrd del gascon.
• a +
  • a + lo
    • > al en lengadocian
    • > au en lemosin, auvernhat, vivaroalpenc e gascon (e lengadocian montpelhierenc)
    • > pus localament alh dins certans parlars.
    • Remarca - I a pas de contraccion davant una vocala: a + l’ > a l’.
  • a + los
    • > als [as, az] en lengadocian e vivaroalpenc
    • > aus en lemosin, auvernhat e gascon (e dins una part del vivaroalpenc) ; se ditz a còps [as, ɔs] en nòrd gascon.
    • > pus localament alhs dins certans parlars.
• per +
  • per + lo
    • > pel = per lo en lengadocian
    • > peu [pew, pu], preu [pru] o prau [praw, prɔw] gascon
  • per + los
    • > pels [pes, pez] = per los en lengadocian
    • > peus [pews/pewz, pus/puz], preus [prus/pruz] o praus [pras/praz, prɔ(w)s/prɔ(w)z] en gascon
• sus +
  • sus + lo
    • > sul = sus lo en lengadocian
    • > suu [su] o sau [saw, sɔw] en gascon
  • sus + los
    • > suls [sys, syz] = sus los en lengadocian
    • > suus [sus, suz] o saus [sas/saz, sɔ(w)s/sɔ(w)z] en gascon
• jos + (formas tipicas del lengadocian)
  • jos + lo > jol = jos lo
  • jos + los > jols [dʒus, dʒuz] = jos los
• entà (tà) + (formas tipicas del gascon)
  • entà + los > entaus — tà + los > taus
• Vèrs +
  • Vèrs + lo
    • > Vèl

Sistèma provençal general

Lo sistèma provençal general es una derivacion fòrça evolutiva del sistèma general: apareguèt al sègle XVII. Cal notar que dins una granda partida del sud-auvernhat, lo sistèma general coneis actualament una evolucion fonetica que tend a se sarrar de mai en mai del sistèma provençal.

L'ortografia lei, leis se pronóncia [lej, lejz] o ben [li, liz].

Contraccions amb de preposicions

• de +
  • de + lo > dau
    • Remarca - I a pas de contraccion davant una vocala: de + l’ > de l’.
  • de + lei > dei [dej, di]
    • de + leis > deis [dejz, diz]
• a +
  • a + lo > au
    • Remarca - I a pas de contraccion davant una vocala: a + l’ > a l’.
  • a + lei > ai [ej, i]
    • a + leis > ais [ejz, iz]

Sistèma provençal niçard

Lo sistèma niçard representa una evolucion moderada qu'es restada pròcha del sistèma general (sistèma d'origina) e qu'es mens evolutiva que lo sistèma provençal general.

Contraccions amb de preposicions

• de +
  • de + lo > dau
    • Remarca - I a pas de contraccion davant una vocala: de + l’ > de l’.
  • de + lu > dei
  • de + li > dei
• a +
  • a + lo > au
    • Remarca - I a pas de contraccion davant una vocala: a + l’ > a l’.
  • a + lu > ai
  • a + li > ai
• emb +
  • emb [eⁿbe/eme] + lo > embau [eⁿbaw/emaw] = emb lo [eⁿbe lu / eme lu]
    • Remarca - I a pas de contraccion davant una vocala: emb + l’ > emb l’ [eⁿbe l / eme l].
  • emb [eⁿbe/eme] + lu > embai [eⁿbaj/emaj] = emb lu [eⁿbe ly / eme ly]
  • emb [eⁿbe/eme] + li > embai [eⁿbaj/emaj] = emb li [eⁿbe li / eme li]

Sistèma gascon pirenenc

 

Lo sistèma gascon general es lo del sistèma general (vejatz çai subre). Lo sistèma gascon pirenenc, aicí, se limita a las vals pirenencas de Bearn e Gasconha (levat la Val d'Aussau que seguís lo sistèma general).

Lo sistèma de l'aranés (e tanben dels parlars vesins del naut Comenge) es una varianta d'aqueste sistèma pirenenc: sa caracteristica es d'uniformizar las formas del masculin plural e del femenin plural (un pauc coma dins lo sistèma provençal general).

L'origina del sistèma gascon pirenenc es pas clara perque es pas (o mal) documentat abans lo sègle XVII. Doas ipotèsis s'afrontan:

• Siá es un sistèma que foguèt general a passat temps dins tot lo gascon primitiu, e que puèi auriá reculat vèrs los Pirenèus davant l'avançada del sistèma general.
• Siá es un sistèma recent aparegut al sègle XVII, derivant dels adjectius demostratius aqueth aquera (> eth, era). Dins aquela ipotèsi, auriá remplaçat l'article salat, que pasmens es encara atestat esporadicament dins los Pirenèus amb qualques noms de familha, coma Socasau (so casau = lo casau), Sacasa (sa casa = la casa)...

Remarcas

• Una part del gascon pirenenc utiliza pas er mas eth davant vocala.
• L'usatge esita subre l'ortografia de era davant una vocala: l'usatge aranés escriu era mas l'-a finala s'amudís davant la vocala: era istòria [er isˈtɔrja]. Un autre usatge, frequent dins l'estat francés, remplaça era per er’ davant vocala: er’istòria [er isˈtɔrjɔ].

Contraccions amb de preposicions

• de +
  • de + eth > deth
    • de + er > der
  • de + era > dera
  • de + eths > deths (aranés: de + es > des)
  • de + eras > deras (aranés: de + es > des)
• a +
  • a + eth > ath
    • a + er > ar
  • a + era > ara
  • a + eths > aths (aranés: a + es > as)
  • a + eras > aras (aranés: a + es > as)
• en +
  • en + eth > en
    • en + er > ener
  • en + era > ena
  • en + eths > ens (aranés: en + es > enes)
  • en + eras > enas (aranés: en + es > enes)
  • Remarca - En gascon pirenenc, las contraccions de en + article definit (en país, ena montanha) correspondon en gascon general a dens + article definit (dens lo país, dens la montanha) , e dins los autres dialèctes a dins + article definit (dins lo país, dins la montanha).
• entà (tà) +
  • entà + eth > entath — tà + eth > tath
    • entà + er > entar — tà + er > tar
  • entà + era > entara — tà + era > tara
  • entà + eths > entaths — tà + eths > taths (aranés: entà + es > entàs — tà + es > tàs)
  • entà + eras > entaras — tà + eras > taras (aranés: entà + es > entàs — tà + es > tàs)

Sistèmas segondaris

Los sistèmas segondaris que se presentan aicí s'utilizan pas (o mens) dins la lenga escricha e dins la comunicacion larga.

Sistèma septentrional e tolosan/carcassés

Lo, los son remplaçats per las variantas le, les: aquò es tipic en nòrd-auvernhat, dins certans parlars lemosins septentrionals, dins certans parlars vivaroalpencs periferics e dins una part importanta del lengadocian que comença a aperaquí un quinzenat de quilomètres a l'èst de Narbona fins al país tolosan e tanben dins los parlars gascons pròches de Tolosa. Dins la lenga escricha e dins la comunicacion larga, s'utiliza puslèu lo sistèma general amb lo, los.

Sistèma inalpenc

Dins una franja del vivaroalpenc, nommada "inalpenc", parlada en Cairàs e dins lo centre e lo sud de las Valadas Occitanas, existís lo sistèma seguent, qu'es pròche del sistèma general.

La forma lhi (lh') es una traça fòrça conservatritz de l'ancian cas nominatiu de l'occitan medieval.

Sistèma mentonasc

Dins lo parlar mentonasc, pròpri de Menton e de las comunas vesinas, i a un sistèma pròche del sistèma niçard, e que garda totas las distincions del sistèma general.

Après un mot que s'acaba per una vocala (o per de consonantas mudas), o, a, u, e pòdon prene las formas facultativas ro, ra, ru, re.

Dins las formas r’, ro, ra, ru re, la letra r se pronóncia coma una [r] intervocalica, simpla, apicala e batuda (dicha "r rotlada brèva").

Variacions provençalas e alpencas

Existisson de variantas pus localas del sistèma provençal general que s'utilizan pas gaire dins la lenga escricha.

• Dins los parlars vivaroalpencs entre Dinha e Gap, lo sistèma general (lo, la, los, las) es estat remplaçat al començament del sègle XX per un sistèma pròche del provençal; i dison les en luòc de leis.
• Dins de parlars orientals, vèrs Grassa o Antíbol, se ditz lei en totas posicions e s'ignòra leis.

Variacions lemosinas

Dins certans parlars lemosins, s'utiliza lo sistèma general mas la forma del masculin singular, lo, i se pronóncia [ly]; pasmens l'usatge ortografic general es de notar lo (cal pas confondre aquò amb la forma niçarda lu, qu'es del plural masculin).

Article salat

 

L'article salat es residual en occitan. Dins sa forma d'origina, èra similar al sistèma general, mas utilizava la consonanta iniciala s en luòc d’l:

• so (= lo)
• sa (= la)
• s’ (= l’)
• sos (= los)
• sas (= las)

L'article general amb l ven dels demostratius latins illu, illa, illos, illas mentre que l'article salat amb s ven dels demostratius latins ipsu, ipsa, ipsos, ipsas.

Las solas formas vivas de l'article salat, uèi, se tròban dins qualques vilatges provençals entre Grassa e Niça: an conegut l'evolucion tipica del sistèma provençal general, valent a dire:

• so (= lo)
• sa (= la)
• s’ (= l’)
• sei (= lei)

Per evitar la confusion amb los possessius simples coma son, sa, sei s'utiliza los possessius complèxes amb article salat, per exemple so sieu amic (per "lo sieu amic, son amic").

Autres còps, en occitan medieval, l'article salat èra pus espandit en Occitània. A daissat de traças esporadicas dins de noms de familha. Subretot se'n tròba encara en gascon pirenenc, coma Socasau (so casau = lo casau), Sacasa (sa casa = la casa), Sapòrta (sa pòrta = la pòrta) e tanben en lengadocian dins Deseuse (de s'euse = de l'euse), Despuèg (des puèg = del puèg)...

Tanben l'article salat se tròba dins d'autras lengas romanicas:

• Dins de dialèctes catalans, en balear sustot, e tanben subre la còsta nòrd-èst del Principat (Cadaqués, e entre Begur e Blanes).
• Dins la lenga sarda qu'a gardat l'article salat dins la màger part de son domeni.

Davant los toponims

La Gramatica occitana de Loís Alibèrt e los exemples del TDF de Frederic Mistral establisson las règlas seguentas en occitan.

• I a pas ges d'article en general davant un nom de luòc non determinat: Japon es un país... Provença es una region... e non pas Lo* Japon es un país... La* Provença es una region.... Ansin, se ditz classicament en Japon, en Irlanda, en Portugal coma se ditz en Albigés, en Lengadòc, en Provença.
• Mas l'article es necessari:
  • se lo nom de luòc es determinat: lo Japon ancian, lo Brasil del nòrd, la Prússia Orientala....
  • se i a un nom generic sosentendut: la mar Mediterranèa = la Mediterranèa, las illas Fiji = las Fiji, las montanhas Rocosas = las Rocosas.
  • se lo nom pròpri ven d'un nom comun: un estat > los Estats Units, un emirat > los Emirats Arabis Units, un creissent > lo Creissent.
  • dins qualques excepcions coma los Pirenèus, los Alps, las Cevenas.

Ligams extèrnes

• (ca) Article salat en catalan dins la Wikipèdia catalana
• L'article definit dins la Wikipèdia aragonesa