Απόκρυφα

Οι χριστιανικές εκκλησίες θεωρούν ότι τα κείμενα αυτά έχουν συνταχθεί κατ' απομίμηση των κανονικών βιβλίων της Αγίας Γραφής και έχουν αποκλειστεί από τους κανόνες τους. Κατά κύριο λόγο, οι ερευνητές θεωρούν ότι τα βιβλία αυτά συντάχθηκαν μεταξύ του 2ου π.Χ. και του 4ου μ.Χ. αιώνα από Ιουδαίους και χριστιανούς συγγραφείς (αν και συνέχισαν να γράφονται ανάλογα κείμενα μέχρι και τον 13ο αιώνα μ.Χ.), οι οποίοι με απομίμηση του τίτλου, του ονόματος του συγγραφέα, της μορφής και του περιεχομένου, επιδίωκαν να εξασφαλίσουν στα έργα τους κανονικό κύρος. Τα βιβλία αυτά διακρίνονται σε απόκρυφα της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης.
Οι Προτεστάντες χριστιανοί, ονομάζουν «ψευδεπίγραφα» τα ως «απόκρυφα» χαρακτηριζόμενα βιβλία της Π. Διαθήκης από τους Ορθόδοξους και τους Ρωμαιοκαθολικούς, ενώ ως «απόκρυφα» χαρακτηρίζουν συνήθως τα ονομαζόμενα από τους Ρωμαιοκαθολικούς «δευτεροκανονικά» και από τους Ορθόδοξους «αναγιγνωσκόμενα» ή «δευτεροκανονικά» βιβλία της Π. Διαθήκης.

Απόκρυφα βιβλία σύμφωνα με την πλειονότητα των Ιουδαίων και των Χριστιανών

Εκτος από τα κανονικά βιβλία, που απαρτίζουν τον κανόνα της Π. Διαθήκης, υπήρξαν και άλλα θρησκευτικής φύσεως έργα, μεταγενέστερα, τα όποια αποκλείσθηκαν απ' αυτόν, ως στερούμενα θεοπνευστίας. Τα έργα αυτά, είναι γραμμένα κατ' απομίμηση των κανονικών βιβλίων και αποδίδονται ψευδώς σε γνωστούς βιβλικούς συγγραφείς. Τα απόκρυφα, που είναι κυρίως παλαιστινιακής άλλα και ελληνιστικής προέλευσης, προέρχονται κυρίως από το χρονικό διάστημα 200 π.Χ. - 100 μ.Χ. και περιέχουν τις θρησκευτικές αντιλήψεις και προσδοκίες του ιουδαϊκού λαού της εποχής τους. Εμφανίστηκαν με αξιώσεις θεοπνεύστων βιβλίων για την απόκτηση κανονικού κύρους, άλλα τόσο οι Ιουδαίοι όσο και οι χριστιανοί τα απέκλεισαν από τον κανόνα της Π. Διαθήκης καθώς το περιεχόμενο τους θεωρήθηκε ξένο προς το μήνυμα της σωτηρίας που αποκαλύπτεται στα κανονικά βιβλία. Η γλώσσα των σωζομένων αποκρύφων είναι η εβραϊκή, αραμαϊκή, ελληνική καθώς και μεταφράσεις:

1. Θρύλοι για πρόσωπα της Παλαιάς Διαθήκης

• Το βιβλίο των Ιωβηλαίων
• Η διαθήκη των δώδεκα Πατριαρχών
• Το μαρτύριο του Ησαΐα
• Ζωή του Αδάμ και της Εύας
• Βίοι Προφητών
• Παραλειπόμενα του Ιερεμία
• Διαθήκη του Ιώβ
• Διαθήκη του Αβραάμ
• Διαθήκη του Σολομώντος κ.ά.

2. Ύμνοι

• Ψαλμοί του Σολομώντος
• Άσμα
• Προσευχή του Μανασσή κ.ά.

3. Διδακτικά

• Πιρκέ Αμπόθ (Ρητά των Πατέρων)

4. Αποκαλυπτικά

• Πρώτος Ενώχ
• Ανάληψη του Μωυσή
• Δεύτερος Ενώχ
• Δεύτερος Βαρούχ
• Τρίτος Βαρούχ
• Σχόλιο του Αββακούμ
• Αποκάλυψη του Λάμεχ κ.ά.

Τα απόκρυφα της Καινής Διαθήκης γενικά περιλαμβάνουν ανώνυμα ή ψευδεπίγραφα χριστιανικά κείμενα τα οποία γράφτηκαν από τον 2ο αιώνα και έπειτα και τα οποία δεν περιλήφθηκαν στον κανόνα της Καινής Διαθήκης.

Διάφορα ήταν τα αίτια που οδήγησαν στην παραγωγή απόκρυφης φιλολογίας της Καινής Διαθήκης:

1. Η ευσεβής φαντασία κάποιων αγνώστων συγγραφέων, που απέδωσαν τα έργα τους σε γνωστά πρόσωπα της εκκλησίας, θέλησε να καλύψει τα κατά τη γνώμη τους "κενά" της Καινής Διαθήκης και ιδιαίτερα της ζωής του Ιησού και της μητέρας του Μαρίας καθώς και των Αποστόλων. Για παράδειγμα, η πληροφορία του Ιω.20,30: "πολλά μεν ούν και άλλα σημεία εποίησεν ο Ιησούς... α ουκ εστίν γεγραμμένα εν τω βιβλίω τούτω" ήταν αρκετή για να αποτελέσει έρεισμα για τους αποκρυφογράφους. Κάποιες φορές, δευτερεύοντα ή ανώνυμα πρόσωπα της Καινής Διαθήκης αναφέρονται με συγκεκριμένο όνομα, που επικράτησε στην παράδοση της εκκλησίας, κυρίως στη λειτουργική, και διαδραματίζουν έναν πιο σημαντικό ρόλο στα Απόκρυφα. Έτσι, ο ανώνυμος εκατόνταρχος της σταύρωσης παραδίδεται με το όνομα Λογγίνος ενώ οι δύο ληστές ονομάζονται Γίστας και Δισμάς. Επίσης, συχνά παρουσιάζονται μυθώδεις διηγήσεις γιά περιόδους της ζωής του Ιησού που δεν αναλύονται εκτενώς στα κανονικά ευαγγέλια, όπως είναι η παιδική ηλικία, η κάθοδος στον Άδη κ.ά.

2. Η απόκρυφη φιλολογία έγινε το όχημα για τη διάδοση "αιρετικών" διδασκαλιών. Ο Ειρηναίος π.χ. αναφερόμενος στους Γνωστικούς λέει ότι έχουν "αμύθητον πλήθος απόκρυφων και νόθων γραφών, ας αυτοί έπλασσαν".

Στη διάρκεια των αιώνων τα απόκρυφα κείμενα άλλοτε καταδικάστηκαν έντονα από την εκκλησία και άλλοτε τροφοδότησαν τη λαϊκή ευσέβεια και την εκκλησιαστική τέχνη που παρουσιάζει συχνά σκηνές που η προέλευσή τους βρίσκεται στα απόκρυφα, όπως είναι λ.χ. οι σκηνές από την παιδική ηλικία της μητέρας του Ιησού, εμπνευσμένες από το Πρωτευαγγέλιον Ιακώβου. Επίσης, αν και τα απόκρυφα κείμενα, δεν δίνουν στην πραγματικότητα κανένα νέο στοιχείο στην χριστιανική αποκάλυψη και υστερούν σημαντικά, συγκρινόμενα προς τα κανονικά βιβλία, από πλευράς θεολογικής εμβάθυνσης και ιστορικών στοιχείων, διασώζονται σε κάποια από αυτά παραδόσεις, στις οποίες στηρίζονται γιορτές και ύμνοι της εκκλησίας, όπως π.χ. τα Εισόδια της Θεοτόκου. Είναι πραγματικότητα άλλωστε ότι πολλά από τα απόκρυφα αποτέλεσαν αγαπημένα αναγνώσματα για γενιές χριστιανών στη διάρκεια της ιστορίας, έστω κι αν δεν βρέθηκαν ποτέ στο κέντρο της εκκλησιαστικής ζωής.

Τα Απόκρυφα κείμενα διαιρούνται σε Ευαγγέλια, Πράξεις, Επιστολές και Αποκαλύψεις. Τα σπουδαιότερα είναι:

1. Απόκρυφα ευαγγέλια

• Πρωτοευαγγέλιο του Ιακώβου
• Καθ' Εβραίους ευαγγέλιο
• Κατά Πέτρον ευαγγέλιο
• Κατά Θωμάν ευαγγέλιο
• Ιστορία Ιωσήφ του τέκτονος
• Κατ' Αιγυπτίους ευαγγέλιο
• Ευαγγέλιο του Ψευδο-Ματθαίου
• Υπόμνημα των πραχθέντων επί Πιλάτου
• Ευαγγέλιο της Αληθείας
• Κατά Φίλιππον
• Κατά Θωμάν (περιέχει 114 λόγια αποδιδόμενα στον Ιησού)
• Ευαγγέλιο του Ιούδα
• Ευαγγέλιο των Εβιονιτών

2. Απόκρυφες Πράξεις

• Κήρυγμα Πέτρου
• Πράξεις Πέτρου
• Πράξεις Παύλου και Θέκλας
• Πράξεις Παύλου
• Πράξεις Ιωάννη
• Πράξεις Ανδρέα
• Πράξεις Θωμά
• Πράξεις Φιλίππου
• Πράξεις Βαρνάβα
• Πράξεις Θαδδαίου
• Πράξεις Ματθαίου και
• Πράξεις Βαρθολομαίου.

3. Απόκρυφες Επιστολές

• Επιστολή Βαρνάβα
• Αλληλογραφία Παύλου και Σενέκα
• Επιστολή Παύλου προς Λαοδικείς
• Επιστολή Ποπλίου Λεοντούλου
• Αλληλογραφία Αβγάρου με τον Ιησού.
• Επιστολή των έντεκα αποστόλων

4. Απόκρυφες Αποκαλύψεις

• Αποκάλυψη Πέτρου
• Αποκάλυψη Ιωάννου (απόκρυφο)
• Αποκάλυψη Παύλου
• Αναβατικόν Παύλου
• Αποκάλυψη Θωμά
• Αποκάλυψη Πρωτομάρτυρα Στεφάνου
• Σιβυλλικοί χρησμοί κ.ά.

• Αγία Γραφή
• Βιβλία της Αγίας Γραφής
• Βιβλικός κανόνας
• Δευτεροκανονικά βιβλία
• Ιουδαϊσμός
• Χριστιανισμός
• Γνωστικισμός
• Χειρόγραφα της Νεκράς Θάλασσας

• Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, Ι. Καραβιδόπουλου, εκδ. Πουρναρά, Θεσσ/ίκη, 2010
• Απόκρυφα Χριστιανικά Κείμενα, τόμος Α', Ι. Καραβιδόπουλου, εκδ. Πουρναρά, Θεσσ/ίκη, 1999.
• Αγουρίδης Σάββας, Τα απόκρυφα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης, τόμος πρώτος, εκδόσεις: Έννοια, Αθήνα 2004, ISBN 9789608320307.
• Πατρώνος Γεώργιος, Μεσσιανισμός και εσχατολογικές προσδοκίες στα απόκρυφα και αποκαλυπτικά κείμενα της περιόδου 200 π.Χ. έως 100 μ.Χ., εκδόσεις: Παρρησία, Αθήνα 2014, ISBN 9789606961427.
• Η Αγία Γραφή, Μετάφραση από τα Πρωτότυπα Κείμενα, 1997, Ελληνική Βιβλική Εταιρία, Αθήνα.
• 'Όλη η Γραφή είναι Θεόπνευστη και Ωφέλιμη' , 1990, Β. & Φ. Ε. Σκοπιά.
• Today's English Version, 1979, United Bible Societies.

• Απόκρυφα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης, Ανθολογία, Πρώτος τόμος, μετάφραση & επιμέλεια: Κουτσούκης Δημήτρης, εκδόσεις: Πύρινος κόσμος, Αθήνα 1991.
• Απόκρυφα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης, Ανθολογία, Δεύτερος τόμος, μετάφραση & επιμέλεια: Κουτσούκης Δημήτρης, εκδόσεις: Πύρινος κόσμος, Αθήνα 1992.
• Απόκρυφα Ευαγγέλια, τομ.Α',Απόκρυφα της παιδικής ηλικίας, (πρωτευαγγέλιον Ιακωβου, Θωμάς Ά΄,Θωμας Β΄),μτφρ.Θανάσης Γεωργιάδης, εκδ.Σύγχρονοι ορίζοντες, Αθήνα,2002
• Απόκρυφα Ευαγγέλια, τομ.Β', Απόκρυφα του πάθους, (Ευαγγέλιον Νικοδήμου, Κύκλος Πιλάτου), μτφρ.Θανάσης Γεωργιαδης, εκδ. Σύγχρονοι ορίζοντες, Αθήνα, 2003
• Απόκρυφα Χριστινικά Κείμενα. Απόκρυφα Ευαγγέλια,τομ.Α, (επιμ.Ιωάννης Καραβιδόπουλος),εκδ.Π.Πουρναράς, Θεσσ/ίκη,1999
• Απόκρυφα Χριστιανικά Κείμενα. Απόρυφες Πράξεις, Επιστολές και Αποκαλύψεις, τομ.Β΄,(επιμ. Ιωάννης Καραβιδόπουλος),εκδ.Π.Πουρναράς, Θεσσ/ίκη, 2004
• Απόκρυφες Πράξεις Παύλου και Θέκλας, μτφρ.Δέσποινα Ιωσήφ, Μάρω Τριανταφύλλου, εκδ. Κατάρτι, Αθήνα, 2008
• Το Απόκρυφο Ευαγγέλιο του Νικοδήμου. Τα πρακτικά της δίκης του Χριστού, μτφρ.Κώστας Μποζίνης, εκδ.Ζήτρος, Αθήνα,2005
• Το κατά Θωμάν Απόκρυφον Ευαγγέλιον, μτφρ.Ευάγγελος Αδάμος, Σπύρος Γκριγκένης, εκδ.Ζήτρος, Αθήνα, 2006

• Η ιστοσελίδα της Εκκλησίας της Ελλάδος για τα Απόκρυφα Ευαγγέλια Αρχειοθετήθηκε 2006-06-22 στο Wayback Machine.
• Προτεσταντική ιστοσελίδα σχετικά με τα Δευτεροκανονικά βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης
• Προτεσταντική ιστοσελίδα σχετικά με τα Δευτεροκανονικά, Απόκρυφα ή Ψευδεπίγραφα βιβλία της Καινής Διαθήκης
• Απόκρυφα έργα της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, στον ιστότοπο Wesley Center Online (Αγγλικά)
• ΤΟ ΒΗΜΑ 26/04/2003. «Τα Πάθη και η Ανάσταση στα απόκρυφα ευαγγέλια»του Ι.Καραβιδόπουλου. Αρχειοθετήθηκε 13 Απρ.2012. Ανακτήθηκε 9 Φεβρ.2018.
• Αποκαλυπτική γραμματεία άρθρο στην ιστοσελίδα New World Encyclopedia.