Gżira Ta' Gorée: Gżira, distrett u Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fis-Senegal

Hija gżira b'erja ta' 18.2-il ettaru (45 akru) li tinsab 2 kilometri (1.1 mil nawtiku; 1.2 mil) mill-port prinċipali ta' Dakar (koordinati: 14°40′N 17°24′W), u hija famuża bħala destinazzjoni għal dawk li huma interessati fl-istorja tal-kummerċ tal-iskjavi fl-Oċean Atlantiku.

Gżira ta' Gorée
Senegal
Amministrazzjoni
Stat sovran	Senegal
Region of Senegal	Dakar
Department of Senegal	Dipartiment ta' Dakar
Arrondissement of Senegal	Arrondissement ta' Plateau/Gorée
Ismijiet oriġinali	Île de Gorée
Ġeografija
Koordinati	14°40′01″N 17°23′54″W / 14.666944444444°N 17.398333333333°W / 14.666944444444; -17.398333333333 17°23′54″W / 14.666944444444°N 17.398333333333°W / 14.666944444444; -17.398333333333
Gżira ta' Gorée Gżira ta' Gorée (Senegal)
Superfiċjenti	0.182 kilometru kwadru
Demografija
Popolazzjoni	1,680 abitanti
Informazzjoni oħra
Żona tal-Ħin	UTC±0
bliet ġemellati	Portsmouthu Drancy
iledegoree.org

Il-popolazzjoni tagħha skont iċ-ċensiment tal-2013 kienet ta' 1,680 abitant, b'densità ta' 5,802 abitant kull kilometru kwadru (15,030/mil kwadru), jiġifieri nofs id-densità medja ta' Dakar. Il-Gżira ta' Gorée hija l-iżgħar fost id-19-il distrett ta' Dakar u l-inqas distrett popolat.

Ċentri importanti oħra għall-kummerċ tal-iskjavi mis-Senegal kien jinsabu iktar fit-Tramuntana, f'Saint-Louis, is-Senegal, jew fin-Nofsinhar fil-Gambja, fil-bokki tax-xmajjar ewlenin għall-kummerċ. Il-gżira hija Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO u kienet waħda mill-ewwel 12-il sit li tniżżlu fil-lista fl-1978.

L-isem irriżulta mill-isem Olandiż oriġinali Goeree, bħal isem il-gżira Olandiża ta' Goeree. Il-gżira kienet magħrufa wkoll bħala Palma jew Bezeguiche bil-Portugiż.

Affiljazzjonijiet storiċi

Il-Portugall: 1444–1588

Ir-Repubblika Olandiża: 1588–1629

Il-Portugal: 1629

Ir-Repubblika Olandiża: 1629–1664

L-Ingilterra: 1664–1677

Franza: 1677–1758

Ir-Renju Unit: 1758–1763

Franza: 1763–1779

Ir-Renju Unit: 1779–1783

Franza: 1783–1960

Is-Senegal: 1960–preżent

Gorée hija gżira żgħira twila 900 metru (3,000 pied) u wiesgħa 350 metru (1,150 pied) imkennija mill-Peniżola ta' Cabo Verde. Issa tagħmel parti mill-belt ta' Dakar, u fl-imgħoddi kienet port minuri u sit tal-insedjament Ewropew tul il-kosta. Peress li kważi lanqas kellha ilma tax-xorb, il-gżira ma ġietx insedjata qabel il-wasla tal-Ewropej. Il-Portugiżi kienu l-ewwel li stabbilew preżenza f'Gorée għall-ħabta tal-1450, u bnew kappella żgħira tal-ġebel u użaw l-art bħala ċimiterju. F'Gorée hemm dar antika magħrufa bħala d-Dar tal-Iskjavi (bil-Franċiż: Maison des esclaves), li nbniet mill-familja Afrikana-Franċiża ta' Métis għall-ħabta tal-1780-1784. Id-Dar tal-Iskjavi hija waħda mill-eqdem djar fil-gżira. Issa tintuża bħala destinazzjoni turistika biex jintwera l-waħx tal-kummerċ tal-iskjavi fl-Atlantiku.

 

Wara d-deklin tal-kummerċ tal-iskjavi mis-Senegal fis-snin 70 u 80 tas-seklu 18, il-gżira saret port importanti għat-trasport marittimu tal-karawett, taż-żejt tal-karawett, tal-gomma Arabika, tal-avorju u ta' prodotti oħra tal-kummerċ "leġittimu". X'aktarx li d-Dar tal-Iskjavi nbniet b'rabta ma' dan il-kummerċ. Kif diskuss mill-istoriku Ana Lucia Araujo, il-binja bdiet tikseb reputazzjoni bħala ċentru tal-iskjavi l-iktar minħabba x-xogħol tal-kuratur tagħha Boubacar Joseph Ndiaye, li rnexxielu jqanqal emozzjoni fost l-udjenzi li kienu jżuru d-dar. Bosta personalitajiet pubbliċi jżuru d-Dar tal-Iskjavi, li għandha rwol bħala sit ta' mafkar tal-iskjavitù. F'Ġunju 2013, il-President tal-Istati Uniti Barack Obama żar id-Dar tal-Iskjavi.

Il-Gżira ta' Gorée kienet waħda mill-ewwel postijiet fl-Afrika li ġew insedjati mill-Ewropej, peress li l-Portugiżi insedjaw il-gżira fl-1444. Inħatfet min-Netherlands Magħqudin fl-1588, imbagħad mill-ġdid mill-Portugiżi, u mbagħad mill-ġdid mill-Olandiżi. Dawn tal-aħħar semmewha bħall-gżira Olandiża ta' Goeree. Il-Brittaniċi ħaduha taħt il-kontroll ta' Robert Holmes fl-1663, iżda ftit wara reġgħet inħatfet minn Michiel de Ruyter.

Tmexxija kolonjali Franċiża

 

Wara l-invażjoni Franċiża fl-1677, matul il-Gwerra bejn il-Franċiżi u l-Olandiżi, il-gżira baqgħet taħt il-Franċiżi sal-1960. Kien hemm perjodi qosra ta' okkupazzjoni Brittanika matul id-diversi gwerer bejn il-Franċiżi u l-Brittaniċi. Il-gżira ttieħdet u ġiet okkupata mill-Brittaniċi bejn l-1758 u l-1763 wara l-Ħtif ta' Gorée u l-Ħtif usa' tas-Senegal matul il-Gwerra tas-Seba' Snin qabel ma ġiet irritornata lil Franza bit-Trattat ta' Pariġi (1763). Għal żmien qasir bejn l-1779 u l-1783, Gorée reġgħet sfat taħt il-kontroll tal-Brittaniċi, sa ma reġgħet ġiet ċeduta lil Franza fl-1783 bit-Trattat ta' Pariġi (1783). Matul dak iż-żmien, Joseph Wall kien il-Logutenent-Gvernatur, li ordna li wħud mill-irġiel tiegħu jiġu flaġellati illegalment sal-mewt fl-1782; għal dawn ir-reati, Wall iktar 'il quddiem ġie ġustizzjat fl-Ingilterra.

Gorée kienet primarjament ċentru kummerċjali, amministrattivament mehmuża ma' Saint-Louis, il-belt kapitali tal-Kolonja tas-Senegal. Apparti mill-iskjavi, kien hemm ukoll il-kummerċ tax-xama' tan-naħal, tal-ġlud u tal-qmuħ. Il-popolazzjoni tal-gżira varjat skont iċ-ċirkostanzi, minn ftit mijiet ta' Afrikani u Creoles ħielsa għal madwar 1,500 ruħ. Barra minn hekk, dejjem kien ikun hemm xi ftit residenti Ewropej ukoll.

 

Fis-sekli 18 u 19, il-Gżira ta' Gorée kellha komunità Franċiża-Creole Afrikana ta' merkanti Métis b'rabtiet ma' komunitajiet simili f'Saint-Louis u fil-Gambja, u ma' kolonji Franċiżi oħra fl-Amerki fuq in-naħa l-oħra tal-Atlantiku. In-nisa Métis, imsejħa signares mill-Portugiż senhora, li kienu dixxendenti tan-nisa Afrikani u tal-merkanti Ewropej, kienu tassew importanti fil-ħajja kummerċjali tal-belt. Is-signares kienu sidien tal-bastimenti u tal-proprjetà u kellhom skrivani rġiel taħthom. Kienu famużi wkoll għall-promozzjoni tal-moda u tad-divertiment. Signare partikolari, Anne Rossignol, kienet tgħix f'Saint-Domingue (illum il-ġurnata l-Haiti) fis-snin 80 tas-seklu 18 qabel ir-Rivoluzzjoni tal-Haiti.

Fi Frar 1794, matul ir-Rivoluzzjoni Franċiża, Franza aboliet l-iskjavitù, u l-kummerċ tal-iskjavi mis-Senegal suppost li twaqqaf ħesrem. Madankollu, tinqixa bil-Franċiż tal-ħabta tal-1797 (fl-istampa) turi li ma kienx waqaf għalkollox, iżda jaf kienet anakroniżmu. F'April 1801, il-Gżira ta' Gorée nħatfet mill-ġdid mill-Brittaniċi.

F'Jannar 1804, skwadra żgħira ta' Franċiżi minn Curaçao ħatfet lil Gorée, iżda l-Brittaniċi reġgħu ħatfuha f'Marzu.

F'Marzu 1815, matul l-avvanz politiku tiegħu magħruf bħala l-Mitt Jum, Napuljun abolixxa għalkollox il-kummerċ tal-iskjavi biex jibni relazzjonijiet mal-Gran Brittanja. Din id-darba, l-abolizzjoni baqgħet fis-seħħ.

 

Peress li l-kummerċ tal-iskjavi naqas fl-aħħar tas-seklu 18, il-Gżira ta' Gorée kkonvertiet il-kummerċ f'kummerċ leġittimu. Il-belt żgħira u l-port ma kinux f'pożizzjoni tajba għat-trasport marittimu ta' kwantitajiet industrijali tal-karawett, li bdew jaslu bl-ingrossa mill-art kontinentali. B'hekk, il-merkanti tagħha stabbilew preżenza direttament fuq l-art kontinentali, l-ewwel f'Rufisque (1840) u mbagħad f'Dakar (1857). Imbagħad, bosta mill-familji stabbiliti bdew jitilqu mill-gżira.

L-amministrazzjoni ċivika għaċ-ċittadini ta' Gorée ġiet istituzzjonalizzata fl-1872, meta l-gżira saret komun Franċiż b'sindku elett u b'kunsill muniċipali. Blaise Diagne, l-ewwel deputat Afrikan elett fl-Assemblea Nazzjonali Franċiża (b'mandat mill-1914 sal-1934), twieled f'Gorée. Minn quċċata ta' madwar 4,500 ruħ fl-1845, il-popolazzjoni naqset għal 1,500 ruħ fl-1904. Fl-1940, il-Gżira ta' Gorée ġiet annessa mal-muniċipalità ta' Dakar.

 

Mill-1913 sal-1938, Gorée ospitat l-École normale supérieure William Ponty, kulleġġ ta' għalliema tal-gvern immexxi mill-Gvern Kolonjali Franċiż. Bosta mill-istudenti tal-iskola iktar 'il quddiem issieltu għall-indipendenza minn Franza. Fl-1925 l-istoriku, is-soċjologu u l-Pan-Afrikanist Afrikan-Amerikan, W. E. B. Du Bois kiteb dan li ġej dwar l-iskola: "Fil-gżira pittoreska ta' Goree, b'fortifikazzjonijiet antiki faċċata ta' Dakar moderna u kummerċjali, jien rajt mitejn jew tliet mitt tifel tal-iskola b'karnaġġjon sewda miġbura mis-Senegal kollu b'testijiet kompetittivi u mgħallma sew minn għalliema Franċiża eċċellenti f'konformità ma' kurrikulu, li għal dak iż-żmien kien iħaqqaqha ma' dak ta' kwalunkwe skola Ewropea". Min-naħa l-oħra xeħet il-ħtija fuq Franza kolonjali għal kemm l-infrastruttura tal-edukazzjoni pubblika tagħha kienet limitata fil-pajjiż u kien pessimist li kienet se tagħmel iktar investiment.

Il-Gżira ta' Gorée hija kkollegata mal-art kontinentali permezz ta' servizz regolari bil-lanċa li jdum 30 minuta, għall-persuni bil-mixi biss; fil-gżira ma jintużawx karozzi. Il-gżira hija l-iżjed attrazzjoni turistika tal-pajjiż u fl-1978 tniżżlet fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO. Issa sservi l-iktar bħala mafkar tal-kummerċ tal-iskjavi. Bosta mill-binjiet kummerċjali u residenzjali storiċi ġew ikkonvertiti f'ristoranti u f'lukandi biex jaqdu l-ħtiġijiet tat-turisti.

Il-Gżira ta' Gorée ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1978.

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' kriterju wieħed tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".

 

Bl-istabbiliment ta' Dakar fl-1857, il-Gżira ta' Gorée gradwalment tilfet l-importanza tagħha. Fl-1872, l-awtoritajiet kolonjali Franċiżi ħolqu iż-żewġ komuni ta' Saint-Louis u ta' Gorée, l-ewwel muniċipalitajiet bi stil tal-Punent fil-Punent tal-Afrika, bl-istess status bħala kwalunkwe komun fi Franza. Dakar, fl-art kontinentali, kienet parti mill-komun tal-Gżira ta' Gorée, u l-amministrazzjoni tiegħu kienet tinsab fil-gżira. Madankollu, saħansitra mill-1887, Dakar ma baqgħetx mehmuża mal-komun tal-Gżira ta' Gorée u reġgħet saret komun apparti. B'hekk, il-komun tal-Gżira ta' Gorée sar limitat għall-gżira ż-żgħira biss.

Fl-1891, il-Gżira ta' Gorée kien għad kellha 2,100 abitant, filwaqt li Dakar kellha 8,737 abitant biss. Madankollu, sal-1926 il-popolazzjoni tal-Gżira ta' Gorée niżlet għal 700 abitant biss, filwaqt li l-popolazzjoni ta' Dakar kienet żiedet għal 33,679 abitant. B'hekk, fl-1929 il-komun tal-Gżira ta' Gorée twaħħad ma' dak ta' Dakar. Il-komun tal-Gżira ta' Gorée għeb, u l-Gżira ta' Gorée b'hekk kienet gżira żgħira biss tal-komun ta' Dakar.

Fl-1996 saret riforma enormi tad-diviżjonijiet amministrattivi u politiċi tas-Senegal mal-Parlament tas-Senegal. Il-komun ta' Dakar, li kien meqjus kbir wisq u popolat wisq biex jiġi ġestit b'mod xieraq minn muniċipalità ċentrali, ġie maqsum fi 19-il communes d'arrondissement li ngħataw setgħat estensivi. Il-komun ta' Dakar inżamm 'il fuq minn dawn id-19-il communes d'arrondissement.

 

B'hekk, fl-1996 il-komun tal-Gżira ta' Gorée reġa' ġie stabbilit, għalkemm issa huwa commune d'arrondissement biss (iżda fil-fatt għandu setgħat simili għal komun). Il-commune d'arrondissement il-ġdid tal-Gżira ta' Gorée (uffiċjalment, il-Commune d'Arrondissement de l'île de Gorée) ħa f'idejh il-muniċipju antik (mairie) fiċ-ċentru tal-gżira. Dan kien intuża bħala mairie tal-eks komun tal-Gżira ta' Gorée bejn l-1872 u l-1929.

Il-commune d'arrondissement tal-Gżira ta' Gorée huwa rregolat minn kunsill muniċipali (conseil municipal) elett demokratikament kull ħames snin, u minn sindku elett mill-membri tal-kunsill muniċipali.

Is-sindku attwali tal-Gżira ta' Gorée huwa Augustin Senghor, elett fl-2002.

 

Il-Gżira ta' Gorée ilha ta' Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO ta' Settembru 1978. Il-biċċa l-kbira tal-binjiet prinċipali fil-Gżira ta' Gorée nbnew matul it-tieni nofs tas-seklu 18. Il-binjiet prinċipali huma d-Dar tal-Iskjavi fl-1786; l-Iskola ta' William Ponty fl-1770; il-Musée de la mer (il-Mużew Marittimu) fl-1835; il-Fort d'Estrées, oriġinarjament magħruf bħala l-batterija tat-Tramuntana, li issa fih il-Mużew Storiku tas-Senegal, li nbena bejn l-1852 u l-1865; il-palais du Government (il-Palazz tal-Gvern) fl-1864, okkupat mill-ewwel gvernatur ġenerali tas-Senegal mill-1902 sal-1907, il-Kastell ta' Gorée, l-Għassa tal-Pulizija tas-seklu 17, li qabel kienet dispenserija u li x'aktarx li kienet is-sit tal-ewwel kappella li nbniet mill-Portugiżi fis-seklu 15, u l-bajja huma ta' interess turistiku.

Dan is-sit storiku huwa eżempju rari ta' kolonja Ewropea fejn l-Afrikani ħielsa u mjassra (nofs il-popolazzjoni tal-Gżira ta' Gorée), u l-Ewropej u l-Afrikani-Ewropej kienu jgħixu maġenb xulxin, anke peress li l-gżira kienet ċentru prominenti fil-kummerċ tal-iskjavi fl-Atlantiku. L-arkeoloġija fil-Gżira ta' Gorée wasslet għal bosta konklużjonijiet kontradittorji u kuntrastanti. Minn naħa l-iskjavi tal-Gżira ta' Gorée kienu jiġu ttrattati ħażin, qishom annimali, u min-naħa l-oħra hemm evidenza li l-iskjavi kienu milqugħa bħala parti mill-familji. Is-signares (nisa ħielsa Afrikani jew Afrikani-Ewropej) jingħad li kienu jippreferu jieklu mal-art b'mgħarfa u skutella komunali, bħall-iskjavi domestiċi tagħhom, iżda l-irġiel Ewropej żammew mat-tradizzjoni u kienu jieklu madwar mejda.

 

Ir-riċerka arkeoloġika fil-Gżira ta' Gorée twettqet minn Dr Ibrahima Thiaw (Professur Assoċjat tal-Arkeoloġika fl-Institut Fondamental d'Afrique Noire (IFAN); u l-Università ta' Cheikh Anta Diop tad-Dakar, is-Senegal; Dr Susan Keech McIntosh (Professur tal-Arkeoloġija, l-Università ta' Rice, Houston, Texas); u Raina Croff (kandidata għal PhD fl-Università ta' Yale, New Haven, Connecticut). Dr Shawn Murray (l-Università ta' Wisconsin–Madison) ikkontribwixxa wkoll għar-riċerka arkeoloġika fil-Gżira ta' Gorée permezz ta' studju tas-siġar u tal-arbuxxelli lokali u introdotti, bħala għajnuna fl-identifikazzjoni ta' fdalijiet ta' pjanti antiki li nstabu fl-iskavi. L-iskavi fil-Gżira ta' Gorée żvelaw ukoll bosta importazzjonijiet Ewropej: brikks, imsiemer, flieken tax-xorb alkoħoliku bħall-inbid, il-birra u likuri oħra, żibeġ, ċeramika u żnied.

Proġett Arkeoloġiku ta' Gorée

Il-Proġett Arkeoloġiku ta' Gorée beda x-xogħlijiet tiegħu (stħarriġ, ittestjar, immappjar u skavi) fl-2001. Il-proġett, estiż fuq diversi snin, kellu l-għan li jinġabru l-artefatti marbuta mal-perjodi storiċi tal-insedjament pre-Ewropew u post-Ewropew, kif ukoll li jiġi identifikat l-użu tad-diversi kwartieri skavati. Fir-riżultati preliminari tiegħu, Dr Ibrahima Thiaw jiddiskuti wkoll id-diffikultajiet tal-iskavi fi gżira primarjament turistika.

Sfond

 

Il-Kaptan-Maġġur Portugiż Lançarote u l-ekwipaġġ tiegħu kienu l-ewwel li bnew relazzjonijiet Afrikani-Ewropej mal-Gżira ta' Gorée fl-1445. Wara li lemaħ il-Gżira ta' Gorée madwar tliet kilometri (1.9 mil) lil hinn mill-kosta mid-Dakar attwali, is-Senegal, Lançarote u l-uffiċjali tiegħu bagħtu lil xi uffiċjali oħra max-xatt biex jagħtu offerti ta' paċi lill-abitanti nattivi tal-gżira. Huma ħallew kejk, mera u biċċa karta b'salib impinġi fuqha fix-xatt tal-Gżira ta' Gorée, kollha kemm huma maħsuba bħala simboli ta' azzjonijiet paċifiċi. Madankollu, l-Afrikani ma rrispondewx bil-mod mixtieq u qattgħu l-karta u farrku l-kejk u l-mera, u b'hekk ir-relazzjonijiet bejn il-Portugiżi u l-Afrikani tal-Gżira ta' Gorée ma tantx bdew fuq sieq tajba.

Diġà mis-seklu 18, l-insedjamenti tal-Gżira ta' Gorée kienu segregati f'kwartieri: il-kwartier ta' Bambara (tal-iskjavi), il-gourmettes (l-Afrikani Kristjanizzati), u kwartier għar-residenti tal-Gżira ta' Gorée, inkluż l-Afrikani ħielsa. Sal-aħħar nofs tas-seklu 18, is-segregazzjoni kienet bejn is-signares u l-familji tagħhom u l-kumplament tal-gżira, kif ukoll il-kwartieri preċedenti.

 

• Latyr Sy, mużiċist tad-djembe;
• France Gall, kantant Franċiż li kien sid ta' dar fil-gżira;
• Léa Seydoux, trabbiet parzjalment fil-gżira.

Il-Gżira ta' Gorée kienet il-Pit Stop ta' Leg 4 ta' The Amazing Race 6, u d-Dar tal-Iskjavi stess żaruha waqt Leg 5.

Il-Gżira ta' Gorée ssemmiet f'bosta kanzunetti, minħabba l-istorja tagħha b'rabta mal-kummerċ tal-iskjavi. Dawn il-kanzunetti li ġejjin għandhom referenzi sinifikanti għall-Gżira ta' Gorée:

• Steel Pulse– "Door Of No Return" on African Holocaust (2004);
• Doug E. Fresh– "Africa";
• Akon – "Senegal";
• Burning Spear– "One Africa" f'Jah Is Real (2008);
• Alpha Blondy & Solar System– "Goree (Senegal)" f'Dieu (1994);
• Nuru Kane – "Goree";
• Sinsemilia - "De l’histoire";
• Gilberto Gil – "La Lune de Goree", komposta minn Gilberto Gil u José Carlos Capinam;
• Missier ir-rapper Franċiż Booba (imwieled Elie Yaffa) huwa minn Gorée. Fil-kanzunetta tiegħu "Garde la pêche", huwa jsemmi l-gżira, u jgħid "Gorée c'est ma terre" (Gorée hija art twelidi). Barra minn hekk, fil-kanzunetta tiegħu "0.9", huwa jgħid "À dix ans j'ai vu Gorée, depuis mes larmes sont eternelles" (Meta kelli 10 snin rajt Gorée, u minn dak iż-żmien 'l hawn id-dmugħ tiegħi kienu eterni".
• Marcus Miller – "Gorée (Go-ray)".

Fl-2007 ir-reġista Żvizzeru Pierre-Yves Borgeaud għamel dokumentarju msejjaħ Retour à Gorée (Ritorn lejn Gorée).

Il-kompożitur klassiku avantgarde Grieg Iannis Xenakis ikkompona biċċa mużika għall-klaviċembalu u għal kumpless bit-titlu ta' A l`ile de Gorée (1986).