Аваргын Балгас

Энэ хотын туурь Аварга Тосонгийн рашаан сувиллаас урагш Аваргын голын хойд хөвөөнд байрлах ба зүүнээс баруун тийш 1200 метр, хойноос өмнө зүгт 500 метр, нийт 60 орчим га талбайг эзлэн оршино. Хойд хэсгээрээ хагас дугуйрсан шороон хэрмийн үлдэцтэй. Зүүн, баруун хэсгийг нэвт гарсан гол гудамжны хоёр талаар олон тооны барилгын ор байх бөгөөд зарим нь гадна хөрсөн дээр хэлбэр төрх нь сайн ялгарахгүй шороон овгорууд боловч 10 гаруй хэрэмтэй, хэрэмгүй томоохон ор үлдэгдлүүд илүү тодорхой мэдэгдэнэ.

1950-иад онд эрдэмтэн Х.Пэрлээ уг туурийг Чингис хааны их орд “Ауруг орд” мөн хэмээн тогтоож 1961-1976 онуудад хэд хэдэн удаа судалгаа хийжээ. Хожим 1992 онд Монгол-Японы хамтарсан “Гурван гол” төслийн хүрээнд дэвсгэр зургийг үйлдэн хэд хэдэн цэгт геофизикийн судалгаа явуулсан байна. Улмаар 2001 оноос Монгол-Японы хамтарсан “Шинэ зуун” төслийн хээрийн шинжилгээний анги нарийвчилсан малтлага судалгааны ажлыг байгалийн шинжлэх ухааны олон талын судалгааны үр дүнтэй нэгтгэн гүйцэтгэж энэ хот нь орд өргөө, газар тариалан, төмрийн дархан, агуулах болон бусад жижиг үйлдвэрлэлийн газруудтай байсныг тогтоосон юм.

Аваргын балгас буюу Чингис хааны “Ауруг орд”-ын туурь нь Хэрлэнгийн Хөдөө арлын бүс нутагт хадгалагдаж буй Монголын эзэнт гүрний үеийн хамгийн чухал археологийн дурсгалуудын гол төлөөлөл болно. Түүхэн сурвалж бичгүүдэд тэмдэглэгдсэн баримтаас үзвэл Чингис хаан улирлын шинжтэй дөрвөн ордтой байжээ. Ордууд нь эхэн үедээ цаг улирлын байдал, малын бэлчээр даган нүүдэллэж байсан ба сүүлдээ суурьшин хот хүрээ болон өргөжсөн байна. Эдгээрээс энэхүү “Ауруг орд” нь хамгийн хүндтэй гол орд байсан бөгөөд Хэрлэнгийн Хөдөө аралд байрлаж үйл хэргийг нь Бөртэ хатан эрхлэн явуулдаг байжээ.

Археологийн малтлага судалгааны үр дүнд энэхүү хотын туурийг XII-XIV зууны үед холбогдох Чингис хааны “Их орд”, Монголын эзэнт гүрний эхэн үеийн улс төр, эдийн засгийн төв, хожим нь онгон шүтээний хамгийн хүндтэй газар байсныг тогтоосон байна.