Төв Аймаг: Монгол Улсын аймаг

Төв аймаг

ᠲᠥᠪᠠᠢᠢᠮᠠᠭ
Төв аймаг ᠲᠥᠪᠠᠢᠢᠮᠠᠭ
Аймаг
	Далбаа Сүлд
	Солбицол: 47°30′N 106°15′E / 47.500°N 106.250°E 106°15′E / 47.500°N 106.250°E
Улс	Монгол
Байгуулагдсан	1931 он
Нийслэл	Зуунмод
Газар нутаг
• Нийт	74,042.37 км2 (28,587.92 миль2)
Хүн ам (2022)
• Нийт	▼ 93,181
Цагийн бүс	UTC+8
Бүсийн дугаар	+976 (0)127
ISO 3166 код	MN-047
Улсын дугаар	ТӨ_
Вэб сайт	tov.gov.mn

Засаг захиргааны төв нь Зуунмод хот юм.

Газар зүй

Төв аймаг Монгол улсын дорнод төв хэсэгт 74,042.37 км² газар эзлэн оршдог. Дундаа Улаанбаатар нийслэлийг хүрээлж, бусад талаараа Хэнтий, Говьсүмбэр, Дундговь, Өвөрхангай, Булган, Сэлэнгэ зургаан аймагтай хиллэнэ.

Газрын тогтоц

Далайн түвшнээс дээш дунджаар 1200-1500 м өргөгдсөн. Хэнтийн нуруу, Заамарын нуруу, Зоргол хайрхан, Хустайн нуруу зэрэг уулархаг гадаргуутай. Асралт хайрхан (2800 м), Богд хан, Батхаан зэрэг уулс бий.

Нутаг дэвсгэрийн 16.4 хувийг ой мод, 36.5 хувийг хээрийн бүс эзэлдэг.

Газар зүйн байршлаар Хангай, Хэнтийн уулархаг, Дорно Монголын талархаг мужид багтана.

Нутгийн хойд хэсгийн уулын өргөн хөндийнүүд нь газар тариаланд тохиромжтой хүрэн бор хөрстэй, өмнөд хэсэг нь гүвээ толгод бүхий тал хээр газар юм.

Ус мөрөн

Хэрлэн, Туул зэрэг том жижиг 30 гаруй голтой. Жанчивлан, Цайдам, Цахир зэрэг бүрд нууруудтай.

Амьтан ургамал

Төв Аймаг: Газар зүй, Хүн ам зүй, Нутгийн хуваарь — Сэлбэ голын эхэн. Майхан толгой

Аймгийн нутгийн өмнө ба баруун хэсгээр хээр талын хүрэн, цайвар хүрэн хөрстэй, зүүн хойд хэсгээр нь ам хөндийн бараан хөрс, уулын ой, нугын саарал хөрс тархжээ.

Хангай, Хэнтийн салбар уулсад хуш, шинэс, улиас, бургас, нарс, яшил, яргай зэрэг янз бүрийн модтой, өрөл, мойл, үхрийн нүд, нохойн хошуу зэрэг жимс, сонгино, хөмөл, таана, мангир, халиар, гичгэнэ, мөөг зэрэг хүнсний ургамал, чихэр өвс, чацаргана мэтийн ховор болон дэгд, бадаана, таван салаа, тарваган шийр, алтан гагнуур зэрэг эмийн ургамал ургана.

Төв аймагт буга согоо, хандгай, аргаль угалз, хойлог, хун зэрэг 16 зүйлийн дархан цаазат амьтдаас гадна хэрэм, тарвага, үнэг, хярс, гахай, баавгай, шилүүс зэрэг агнуурын ач холбогдолтой 30 гаруй төрлийн араатан, жигүүртэн бий.

Хүн ам зүй

Төв аймаг 2010 онд 83,838 мянган оршин суугчтай байсан бол 2014 онд 90,049 хүнтэй болсон.

Аймгийн хүн амын тоо. 1941-2014 он
1941	1950	1961	1970	1980	1990	1992 он	2000	2010	2014
66,248	▼ 49,106	▲ 53,619	▲ 64,972	▲ 79,680	▲ 103,943	▲ 112,855	▼ 99,268	▼ 83,838	▲ 90,049

Аймгийн төв Зуунмод хот буюу Зуунмод сум 13339 хүнтэй, Батсүмбэр (6913), Заамар (6568) сум харьцангуй олон хүнтэй бол Аргалант (1371), Баянцагаан (1401) харьцангуй цөөн оршин суугчтай байна.

Хүн амын 16 хувь хот газар (Зуунмод), 84 хувь хөдөө амьдардаг. Бичиг үсэг мэддэг — 97.5 хувь.

Ард түмэн

Төв аймгийн хүн ардын 99.8 хувь Монгол улсын иргэн, 98.2 хувь монгол үндэстэн, 94.2 хувь халх ястан байна.

Монгол хэлээр хэлэлцэнэ. Дийлэнх олонх нь Бурхан буддын шашин, тодруулвал шарын шашин шүтдэг.

Төв аймгийн ард түмэн (1989, 2000 оны тооллого)
Яс үндэс	Хүн ам 1989 тоол.	Эзлэх хувь 1989 тоол.	Хүн ам 2000 тоол.	Эзлэх хувь 2000 тоол.
Халх ястан	94,773	94.6%	93,604	94.2%
Казах үндэстэн	2,167	2.2%	1,065	1.1%
Буриад ястан	590	0.6%	856	0.9%
Дөрвөд ястан	727	0.7%	770	0.8%
Баяд ястан	317	0.3%	745	0.8%
Урианхай ястан	420	0.4%	524	0.5%
Тува ястан	269	0.23%	500	0.5%
Захчин ястан	160	0.2%	202	0.2%
Өөлд ястан	61	0.1%	171	0.2%
Бусад ястан	420	0.4%	614	0.6%
Гадаадын иргэн	179	0.2%	217	0.2%
Нийт хүн ам	100,088	100%	99,266	100%

Нутгийн хуваарь

Төв аймаг дараах 27 сум, 97 багт хуваагдана.


№	Сумын нэр (хотыг тодоор)	Багийн тоо	Хүн амын тооцоо				Талбай (км²)
№	Сумын нэр (хотыг тодоор)	Багийн тоо	2000	2005	2011	2022	Талбай (км²)
1	Алтанбулаг	4	3,452	3,144	2,996	3,264	5.9 мян.
2	Аргалант	2	1,929	1,881	1,577	1,612	1.6 мян.
3	Архуст	2	829	1,563	1,236	1,313	5.9 мян.
4	Батсүмбэр	4	6,534	6,310	6,789	7,084	2.5 мян.
5	Баян	3	2,309	2,064	2,002	1,975	2905
6	Баяндэлгэр	2	1,801	1,173	1,321	1,596	2.2 мян.
7	Баянжаргалан	3	1,786	1,573	1,531	1,626	2376
8	Баян-Өнжүүл	3	2,771	2,539	2,088	2,159	4.0 мян.
9	Баянхангай	2	1,634	1,524	1,406	1,402	1.0 мян.
10	Баянцагаан	5	2,787	2,349	1,801	1,868	6.2 мян.
11	Баянцогт	3	2,323	1,928	1,820	1,683	1.5 мян.
12	Баянчандмань	3	3,243	3,286	3,783	4,172	0.6 мян.
13	Борнуур	4	4,288	4,480	4,854	4,911
14	Бүрэн	5	3,685	3,266	3,012	2,938	3.75 мян.
15	Дэлгэрхаан	3	2,438	1,993	1,663	1,818	2.2 мян.
16	Жаргалант	4	5,921	5,740	6,296	6,728	2.1 мян.
17	Заамар	4	6,053	5,923	5,280	5,802	2.9 мян.
18	Зуунмод	6	14,771	14,692	15,277	17,215
19	Лүн	3	3,765	2,572	2,609	2,493	2.6 мян.
20	Мөнгөнморьт	3	2,174	1,909	2,065	2,225
21	Өндөрширээт	4	2,553	1,893	1,833	2,040	2.8 мян.
22	Сүмбэр	2	1,980	1,581	1,740	1,698	0.36 мян.
23	Сэргэлэн	5	2,233	1,816	2,016	2,003	3.7 мян.
24	Угтаалцайдам	3	3,389	2,400	2,527	2,599	1.5 мян.
25	Цээл	5	3530	2444	2508	2,632	1.6 мян.
26	Эрдэнэ	5	3345	3442	3736	3,890	8.0 мян.
27	Эрдэнэсант	5	5605	5006	4511	4,435	3.1 мян.
Аймгийн дүн		97	98,362	88,491	88,277	93,181	74,042

Түүх

Төв аймгийн нутаг дэвсгэр нь Манжийн эрхшээлийн үе, Богд Хаант Монгол Улсын үед халхын Түшээт хан аймгийн нутаг байв.

Монгол улс тусгаар тогтносны дараа 1923 оны 10 сард «Богд хан уулын аймаг» хэмээгдсэн ба Төв аймгийн Лүн сумын нутаг Өвөр долоод гэдэг газар засаг захиргааны төвөө барин суусан ба энэ үеийг Төв аймаг үүсэн байгуулагдсан он болгон тэмдэглэдэг.

1923 онд Богд хан уулын аймаг 21 хошуу 82 сум, 1227 арваныг багтаав байв.

1931 онд аймгийн нэрийг «Төв» хэмээв. Төв аймгаас үе үе сумыг хөрш аймгуудад таслан өгч байсан бөгөөд 1933 онд 36 сум, 312 багтай байсан бол дараа 1944 болоход 22 сумтай үлджээ.

1931-ээс 1942 оныг хүртэл засаг захиргааны төв нь Улаанбаатарт байсан ба 1942 онд Богд хан уулын өвөр Зуун модны ам, Манзушир хутагтын сүмийн хажуу дахь сэрүүн дэнжэд шилжүүлэн гэр барьжээ. 1966 оноос Зуунмод хотын зэрэг авчээ.

1992 оноос хойш Төв аймаг 27 сумтай байна. Үүнд энгийнээр Зуунмод хот буюу засаг захиргааны нэрээр Зуунмод сум багтаж байгаа.

Засаг дарга нар

1. Дархан чин ван Пунцагдорж (1923-1924)

2. Нагнаадоржийн Санжаажамц (1924-1932)

3. Годонгийн Шагдар (1932-1934)

4. Жадамбын Цэрэннадмид (1935-1938)

5. Дольсүрэнгийн Өлзийт (1938-1940)

6. Сономпилын Бямбаа (1940-1942)

7. Пунцагийн Лувсангомбо (1942-1944)

8. Цэвээний Гомбосүрэн (1944-1945)

9. Чимэдбалжирын Адъяа (1945-1946)

10. Цагааны Ёндонжамц (1946-1947)

11. Сэдэдийн Түвдэн (1947-1951)

12. Зандраагийн Жамъяандампил (1951-1952)

13. Жүгдэрийн Чойдог (1952-1954)

14. Янживын Бадамжав (1954-1959)

15. Цэнджавын Жамсран (1959-1974)

16. Човдоронгийн Дашдэмбэрэл (1974-1985)

17. Жамбын Гомбожав (1985-1991)

18. Сандагийн Гончиг (1991-1996)

19. Пүрэвдоржийн Цэрэн /үүрэг./ (1996-1997)

20. Цэгмэдийн Батболд (1997-2000)

21. Мондооны Мэндбилэг (2000-2004)

22. Цэдэвдоржийн Энхбат (2004-2012)

23. Доржийн Баярбат (2012-2016)

24. Жигжидийн Батжаргал (2016-2020)

25. Дэмбэрэлийн Мөнхбаатар (2020- )

Аж ахуй

Дэд бүтэц

Аймгийн нутаг дэвсгэрт Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот байрладаг, харилцаа холбоо, авто, төмөр зам зэрэг үйлдвэрлэлийн дэд бүтэц харьцангуй сайтай. Сүүлийн жилүүдэд Япон, Өмнөд Солонгос, Хятад, Герман зэрэг улсын муж, хотуудтай тогтоосон харилцаа улам хөгжиж байна.

Аж үйлдвэр

Чулуун нүүрс, төмрийн хүдэр, хар тугалга, гянтболд, усан ба утаат болор, жонш, оюу, номин, гятгануур мана, цагаан тугалга зэрэг ашигт малтмалтай.

Алдар гавьяатан

Төв аймгаас Монгол улсын төр нийгэм, урлаг соёл, спорт, эрдэм ухаан, ажил хөдөлмөрийн салбар салбарын алдар цуутан төрөн гарчээ.

Үүнд Монгол улсын баатар - 2, хөдөлмөрийн баатар - 55, ардын зүтгэлтэн - 23, төрийн шагналт - 13, салбар салбарын гавьяат зүтгэлтэн - 200-аад, шинжлэх ухааны акедемич - 6, доктор профессер 150 гаруй, тод манлай уяач -3, манлай уяач -20, улсын аварга цолтой бөх -3, улсын цолтой бөх - 60 гаран байна.

Улсын баатар

Дуламдоржийн Самдан (1918-1939) — Борнуур	Бутачийн Цог (1912-1989) — Алтанбулаг

Төв аймагт төрсөн - 55

№	Нэр	Овог	Аймаг	Сум	Огноо Тушаалын дугаар	Үндсэн захиргаа
1	Пашка	Пэрэнлэй	Төв	Архуст	1976-12-22. №270	ЗА Сонгино
2	Дулам	Долгорын	Төв	Батсүмбэр	1961-01-11. №10	ӨВ Дөлгөөн
3	Төмөрдорж	Банзарын	Төв	Батсүмбэр	1971-07-02.№133.
4	Хорлоо	Цэрэндоржийн	Төв	Батсүмбэр	1981-06-26.№185.
5	Амармэнд	Хярваагийн	Төв	Батсүмбэр	1985-07-17.№158.
6	Оюун	Пунцагийн	Төв	Батсүмбэр	1986-04-03.№78.
7	Должинжав	Ядамын	Төв	Батсүмбэр	1971-07-02. №133	ХӨ Цагаан-Уул
8	Пүрвээ	Жорхоодой	Төв	Батсүмбэр	1983-07-08. №17	ХӨ Рэнчинлхүмбэ
9	Дарамжав	Дугарын	Төв	Батсүмбэр	1966-03-10. №45	ХӨ Бүрэнтогтох
10	Намжиг	Намхайнямбуу	Төв	Баяндэлгэр	1976-06-07. №110/	Ар Өндөр-Улаан
11	Дэмбэрэлдорж	Найдангийн	Төв	Баянзүрх	1963-07-03.№133.
12	Лхагвадорж	Намбарын	Төв	Баянзүрх	2005-07-08.№04.
13	Ажваа	Балдангийн	Төв	Баян-Өнжүүл	1973-07-07.№149.
14	Даш	Мөнхийн	Төв	Баянцагаан	1991-07-03.№134.
15	Наранцэцэг	Самбуугийн	Төв	Баянцогт	1991-07-03.№134.
16	Бадамсүрэн	Сономын	Төв	Борнуур	1961-01-11. №12	Булган Хантай
17	Чунаг	Гүндийн	Төв	Борнуур	1986-04-03. №78	Ховд Дарви
18	Чимгээ	Маахүү	Төв	Борнуур	1985-05-20. №120	ГА Чандмань
19	Намсрай	Дашбалжирын	Төв	Борнуур	1969-03-12.№70.
20	Авирмэд	Агваандоржийн	Төв	Бүрэн	1959-07-10.№117.
21	Самбуу	Жамсрангийн	Төв	Бүрэн	1965-06-26.№135.
22	Гомбосүрэн	Гомбожавын	Төв	Бүрэн	2001-11-21.№81,
23	Балдорж	Самбын	Төв	Дэлгэрхаан	1991-05-07.№80.
24	Цэрэн-Очир	Цэрэндашийн	Төв	Жаргалант	1959-07-10.№118.
25	Гомбо	С	Төв	Жаргалант	1961
26	Цагааншүхэрт	Сономын	Төв	Жаргалант	1961-01-11. №08	АР. Эрдэнэбулган
27	Жанчив	Бүрэнхүү	Төв	Жаргалант	1962-11-28. №197	ЗА Чандмань
28	Шаравдорж	Чимэгочирын	Төв	Жаргалант	1963-07-03. №127	Увс Зүүнхангай
29	Аръяа	Дарийн	Төв	Жаргалант	1967-11-18. №154	СҮ Мөнххаан
30	Чойжамц	Мижидийн	Төв	Жаргалант	1974-02-08. №38	АР Цэнхэр
31	Жадамбаа	Өлзийутасын	Төв	Жаргалант	1974-02-08. №38	АР Цэнхэр
32	Галт	Осорын	Төв	Жаргалант	1989-11-11. №178	УБ
33	Бачираа	Мижидийн	Төв	Жаргалант	1991-07-03. №134	АР Цэнхэр
34	Дашням	Намжилжав	Төв	Жаргалант	1976-06-07. №109	ГА Шарга
35	Сандагдалай	Цэвээний	Төв	Жаргалант	1961-01-11. №11	Дорнод
36	Батдорж	Натар	Төв	Жаргалант	1962-05-11 №93	ЗА Тэлмэн
37	Дугарсүрэн	Чойжинжавын	Төв	Жаргалант	1974-02-08.№38.
38	Батмөнх	Гомбосүрэнгийн	Төв	Лүн	1989-11-11.№178.
39	Сүрэнхүү	Жамъяндоржийн	Төв	Сэргэлэн	1981-07-09.№232.
40	Баяраа	Чойжамцын	Төв	Угтаал	1984-03-22.№85.
41	Алтанхүү	Гончигжав	Төв	Угтаал	1971-07-02. №133	ХО Жаргалант
42	Батчулуун	Бэгзийн	Төв	Угтаал	1976-01-28. №11	БХ Хүрээмарал
43	Цогзолмаа	Лувсанжамц	Төв	Угтаал	2003
44	Нацагдорж	Намсрайн	Төв	Эрдэнэ	1961-11-14.№289.
45	Содномдагва	Гиваагийн	Төв	Эрдэнэсант	1967-10-16.№138.
46	Базаррагчаа	Пунцагдоржийн	Төв	Эрдэнэсант	1976-06-07.№111.
47	Сүрэнхүү	Тангадын	Төв	Эрдэнэсант	1979-12-01.№368.
48	Амаржаргал	Готовын	Төв	Эрдэнэсант	1990-11-19.№41.
49	Мөнхбат	Жигжидийн	Төв	Эрдэнэсант	1994-07-07.№75.
50	Лувсанцэрэн	Тэрбишийн	Төв	Эрдэнэсант	1993-07-05.№25.	ТӨ Баян-Өнжүүл
51	Батдэлгэр	Цогбаярын	Төв	Эрдэнэсант	1988-05-16.№71
52	Чакий	Рахметын	Төв	Их Хайран	1971-07-02. №133	БӨ Сагсай
53	Надмид	Сүрэнжав	Төв	Гачуурт	1971-07-02. №133/	ЗА Тосонцэнгэл
54	Зина	Гаадан	Төв	Гачуурт	1971-07-02. №133	Увс Зүүнхангай
55	Даваахүү	Данзанням	Төв	Баянцагаан	2013.02.09

Бусад алдартан

Спорт: Должингийн Дэмбэрэл – байт харваач Агваансамдангийн Сүхбат - бөх Дагвацэрэнгийн Хадбаатар - бөх Өлзийсайханы Эрдэнэ-Очир - бөх Пэлжидийн Бат-Очир - бөх Лувсанмөрийн Чимэд - бөх Самдангийн Оргодол - бөх Лувсанчимэдийн Сосорбарам - бөх Пүрэвийн Дагвасүрэн - бөх Цэдэнжавын Лхамжав - тэшүүрчин Дашзэвэгийн Намжилмаа - хөнгөн атлетикч Цэрэнжанхарын Шаравжамц - сагсан бөмбөгч Данзандаржаагийн Онон - уяач Пүрэвдагвагийн мөнхжаргал	Урлаг: Дамбын Хоролсүрэн - дуучин Аюурзанын Долгор - дуучин Пунцагийн Бадарч - яруу найрагч Бавуугийн Лхагвасүрэн - яруу найрагч Дөнгөтийн Цоодол - яруу найрагч Шаравын Сүрэнжав - яруу найрагч Билэгийн Дамдинсүрэн - хөгжмийн зохиолч Зундуйн Цэндээхүү - жүжигчин Дамбын Дамдинсүрэн - жүжигчин Аюурзанын Очирбат - жүжигчин Доржийн Цэрэндулам - жүжигчин Гомбын Мягмарнаран - жүжигчин Гарамын Долгорсүрэн - бүжигчин Дамбын Хоролсүрэн - дуучин\| Улс төр, нийгэм: Манзушир хутагт Цэрэндорж Догсомын Бодоо - улс төрч Дарамын Төмөр-Очир - төр нийгмийн зүтгэлтэн, философич Дэмбэрэлийн Чойжамц - лам Ганхүүгийн Пүрэвбат - лам Гомбын Миеэгомбо - эдийн засагч

Мөн үзэх

Цайдам нуурын нүүрсний орд

Цахим холбоос

Commons: Төв аймгийн зураг – Викимедиа дуу дүрсний сан

Төв аймгийн статистикийн хэлтэс

Эх сурвалж

This article uses material from the Wikipedia Монгол article Төв аймаг, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Тусгай тайлбар байхгүй бол энэ агуулгыг CC BY-SA 4.0 лицензийн дагуу хэрэглэх боломжтой. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Монгол (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.