Завхан Тосонцэнгэл Сум

Аймагтаа аймгийн төв Улиастайн дараа 2-т орох том сум, суурин газар болно. 9000 орчим оршин суугчтай, дунд сургууль, сум дундын эмнэлэгтэй.

Тосонцэнгэл сум ᠲᠣᠰᠤᠨᠴᠡᠩᠭᠡᠯᠰᠤᠮᠤ
Сум
Тосонцэнгэл сумын төв
Солбицол: 48°45′23″N 98°16′17″E / 48.75639°N 98.27139°E / 48.75639; 98.27139 98°16′17″E / 48.75639°N 98.27139°E / 48.75639; 98.27139
Улс	Монгол
Аймаг	Завхан
Сумын төв	Шумуултай
Газар нутаг
• Нийт	5,300 км2 (2,000 миль2)
Хүн ам  (2022)
• Нийт	▲ 9,543
Цагийн бүс	UTC+8 (UTC + 8)
Уур амьсгал	Dwc

Анх одоогийн үндсэн засаг захиргааны нэгжүүд байгуулагдах үед /1923/ Идэрийн голын хойд хэсэг буюу хуучнаар Сайн ноён хан аймгийн Бирваарагчаа бэйсийн хошуу, голын өмнөд этгээд дэх Далайчойнхор вангийн хошууны зарим нутгийг нийлүүлэн Архангай аймгийн Тосонцэнгэл сумыг байгуулжээ. Тус нутагт орших Тосон, Цэнгэл уулуудын нэрээр ийн нэрлэх саналыг нутгийн иргэн гаргасан нь дэмжигдэж Тосонцэнгэл сум гэгдэх болсон. 1942 оны өөрчлөлтөөр аймгийн төвөөс хэт алслагдсан тул тус сумыг Завхан аймагт нэгтгэхээр болсон. Хожим тус сумыг Булнай сум гэгдэх болсон үед модны нөөцийг нь түшиглэн байгуулсан мод боловсруулах үйлдвэрийг тойрон томоохон суурин бий болсон байна. Тус сууринг орон нутгийн Тосонцэнгэл хот гэж нэрлэн харин хойд хэсэг буюу хуучин сум нь Булнай нэрээрээ үлджээ. Улс орон маань ардчилалд шилжиж байсан 90-ээд оны үед нутгийн иргэдийн саналаар сум нь Тосонцэнгэл гэдэг хуучин нэрээ сэргээж харин хот гэдэг статус нь модны үйлдвэрийн хамт үгүй болжээ.Тосонцэнгэл сум нь 7 багтай бөгөөд хөдөөгийн 4, сумын төвийн 3 багт хуваагдан оршдог.

Тосонцэнгэл сум Завхан аймгийн зүүн хойд хэсэгт оршино. Баруун талаараа Завхан аймгийн Идэр, Тэлмэн сумд, хойд талаараа Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг сум, зүүн талаараа Завхан аймгийн Их-Уул сум, урд талаараа Завхан аймгийн Отгон сум, Архангай аймгийн Цахир сумдтай хиллэдэг. Идэрийн гол сумын нутгийг 2 хэсэгт хуваадаг. Голын хойд талын хэсэг нь Хөвсгөл, Завхан аймгийг заагласан Булнайн нурууны бэл болно.

Сумын өмнөд хэсэг нь Хангайн нурууны салбар болох Тарвагатайн нурууны бэлд оршино. Сумын хамгийн өндөр цэг нь Марз уул (3205 м) юм.

Ойт хээр, хээрийн бүсэд хамаардаг. Уур амьсгал нь нэлээд эрс тэс бөгөөд Монгол орны хамгийн хүйтэн цэгүүдийн нэг буюу сэрүүн бүсэд багтдаг. Өвөл нь -53 хэм, зун нь +38 хэм хүртэл температурын зөрүү бүртгэгдэж байсан. Монголын хангайн нурууны голлох хэсэг буюу Тарвагатайн нуруу энэ сумын ихэнх нутгийг эзэлдэг.

Завханы хангайн сумдын гол төлөөлөгч болох Тосонцэнгэл нь модны асар их нөөцтэй. Гэвч социализмын үед байгуулагдсан, Монгол орны баруун аймгуудыг бүтэн ба хагас боловсруулсан модон бүтээгдэхүүнээр хангах зорилготой модны үйлдвэр нь уг нөөцийг маш үрэлгэн байдлаар ашиглаж газар нутгийг нь дахиж сэргээгдэшгүйгээр зэрэмдэглэжээ. Байгалийн баялгийн хувьд хөрсөн доорхи баялаг нь сайтар судлагдаагүй, харин хөрсөн дээрх баялаг нь сумын иргэдийн гол амжиргааны эх үүсвэр болдог. Үүнд мод, төрөл бүрийн жимс жимсгэнэ, ан амьтан, барилгын зарим түүхий эд зэрэг орно.

Энэ нутаг нь эртнээс сувиллын халуун рашаан усаараа алдартай. Сумын өмнөд хэсэгт Марз уулын бэлд орших Хожуулын халуун рашаан нь хүний биед эмчилгээний өндөр ашиг тустай.

Социализмын үед Монгол улсад томоохонд тооцогдох мод боловсруулах үйлдвэр ажиллаж байсан. Идэрийн гол дээр бага оврын усан цахилгаан станц бий.

Бэлчээрийн мал аж ахуйд суурилсан түүхий эд бэлтгэн нийлүүлэх төв, улс дамнасан томоохон компаниудын салбар, Банкны сүлжээ, баруун аймгуудын нисэх онгоцны сумалгааны цэг, нефть бүтээгдэхүүн их хэмжээгээр хадгалах нөөц бүхий шатахуун түгээх станц, хүн эмнэлэгийн нэгдсэн төв, бүрэн дунд боловролын сургууль, цэцэрлэгүүдтэй. 2012 онд сумын төвд хатуу хучилттай 2 км зам ашиглалтад орсон. Мөн Тэлмэн суманд баригдах цахилгаан станцын генератороос тэжээгдэх цахилгаан дамжуулах шугам сүлжээ ашиглалтанд ороод байна.

Тосонцэнгэл сум нь харьцангуй зам харилцаа сайтай. Улиастай (181 км), Мөрөн (213 км), Цэцэрлэг (361 км), Улаангом (573 км) хотуудтай холбогдсон. Мөн Оросын хилээс 307 км зайтай.

Тосонцэнгэлийн нисэх онгоцны буудал сумын төвөөс 3,5 км зайд, Идэрийн голын урд эрэг дээр бий.

• Завхан аймгийн албан ёсны сайт.
• Булнай хошуу нутгийн түүх. Н.Амаржаргал, 1998 он.
• "Орон нутгийн 22 нисэх онгоцны буудал" (PDF). Иргэний Нисэхийн Ерөнхий Газар. Archived from the original (PDF) on 2007-09-28. Retrieved 6 сарын 9. ;