Александр Сергеевич Пушкин

Александр Сергеевич Пушкин
урус. Александр Сергеевич Пушкин
Александр Пушкин, О. А. Кипренскийди авур портрет.
ЛакӀабар:	Александр Пушкин , Иван Петрович Белкин, Феофилакт Косичкин (журнальный), P., Ст. Арз. (Старый Арзамасец), А. Б.
Хайи тарих:	26 май (6 июнь) 1799 (1799-06-06)
Хайи чка:	Москва
Кьиникьин тарих:	29 январь (10 февраль) 1837
Кьиникьин чка:	Санкт-Петербург
Гражданвал:	Урусатдин империя
Крарин жуьре:	зари, прозаик, драматург, эдебиатдин критик, публицист, таржумахъан
Эсерар туькӀуьрунин йисар:	1814—1837
Эсеррин чӀал:	урус чӀал, француз чӀал
Къул:
Кирамдин эсерар
Александр Сергеевич Пушкин Викигьамбарда

Пушкинан эсерар Урусатдин гъакъикъатдин харусенятдин энциклопедия гьисабзавайди я. Вичин эсерра ада декабристрин са бязи фикирриз дестек ганай ва гьа девирдин жемиятдин кьилин проблемаяр къалурнай, месела: монархия ва халкь, гьукумат ва касвал, Къизил виш йисан дворянрин вини къатарин кьилдинвал.

Гьеле чан аламаз Пушкинан тӀвар виридалайни зурба урус милли зари хьиз акъатнай. Къенин эдеби урус чӀалан бине эцигай касни Пушкин гьисабзавайди я.

Адан тӀвар Дуьньядин 100 виридалайни хъсандиз чирнавай ксарин сиягьдик ква.

Хзан

Александр Сергеевич Пушкин асулдай дворянар тир Пушкинрин сихилдикай я. И сихилдикай Пушкина шумудни са сеферра вичин эсерра кхьенвайди я, ада вичин сихил халис аристократиядин чешме хьиз, хайи дигедиз вафалудаказ къуллугъ авур ва дегь несил хьиз къелемдиз ганай. Адан дидедин чӀехи бубадин дах — Абрам Петрович Ганнибал асулдай африкави негр тир. Сифте ам I-й Пётрдин къуллугъчи тир, гуьгъуьнлайни дяведин инженер ва генерал хьанай.

Пушкинан буба патай чӀехи буба — Лев Александрович Пушкин, артиллериядин полковник ва гвардиядин капитан тир. Буба Сергей Львович Пушкин — гьевескар-зари ва аристократиядин зарафатчи тир. Диде — Надежда Осиповна, Ганнибалан хтул тир. Ими Василий Львович — Карамзиндин дестедин арада авай машгьур шаир тир. Пушкиназ са вах — Ольга, ва стха Лев авай.

Жегьил чӀавар

А. С. Пушкин 1799 йисан 26 майдиз Москва шегьердин Немецкая слободада дидедиз хьанай. Июньдин 8-даз хашунин цяй акъуднай. 1805—1910 йисарин гатун варцар Пушкина Подмосковьедин Захарово хуьре вичин чӀехи дидедин патав тухузвай. Сифте эсерра Пушкина вичин аял чӀаварин кьатӀар къалурнава, месела «Монах» (1813 йис); «Бова» (1814 йис), лицейдин шиирар «Послание к Юдину» (1815 йис), «Сон» (1816 йис). Пушкинан баде Мария Алексеевна Ганнибалди вичин хтулдикай икӀ кхьенай:

Зи чӀехи хтулдикай вуч акъатдатӀа чидач. Ам акьулдиз хци ва ктабар кӀелунрал рикӀ алай гада я, амма тарсар пис чирзава. Ацукьна вичин тарсар бегьемарун кьери гьал я, гагь кагьулзава лугьуз ам таярихъ галаз къугъваз куьчедизни экъечӀдач, гагь адак ахьтин зарб акатда хьи, секинардай кьван чара атӀуда. Адаз «юкьван гьалар» хас туш.

Ругуд йис Пушкина Царское Село хуьруьн лицейда кӀелнай. Ина жегьил зариди 1812 йисан Ватандин дяведин вакъиаяр уьмуьр гьалнай. Пушкинан шаирвилин алакьунар ина дуьздал акъатнай ва абуруз сифте чӀехи къимет гьа и лицейда ганвай. Лицейда кӀелай береда Пушкина пара кьадар шииррин эсерар кхьенай. Адак руьгь кутазвайбур Франциядин XVII—XVIII виш йисарин зарияр тир. Абурун эсеррихъ галаз жегьил зари вичин бубадин ктабханада таниш хьанай. Адан вирибурулайни рикӀ алай француз кирамар Вольтер ва Парни тир. Пушкинан шииратдин муаллимар Батюшков ва романтизмдин устад Жуковский хьанай. 1814 йисан июль вацра Пушкинан эсер садлагьай сеферда Москвада акъатзавай «Вестник Европы» журналда чапдай акъатнай. Журналдин цӀипудлагьай номерда, вичин дуст Кюхельбекераз талукьарнай «Шаир дустуниз» (К другу-стихотворцу) тӀвар алай шиир акъатнай. Гьеле лицейдин шакӀурт яз, Пушкин эдебиятдин «Арзамас» жемиятдик акатнай. И жемият милли эдебиятдик квай архаизмдин ва куьгьнечивилин аксиниз экъечӀзавай.

1817 йисан июнь вацра коллегиядин-секретарь чин къачуна Пушкина лицей акьалтӀарнай ва Къецепатан крарин Коллегиядик экечӀнай. 1819 йисуз ам, декабристрин «Союз благоденствия» тешкилатдин регьбервилик квай эдебиятдинни-театрдин «Зелёная лампа» жемиятдик акатнай. И тешкилатрин сир квай кӀвалахра ахъадаказ иштирак тавуртӀани, Пушкина декабристрин къати активистрин чӀехи пайдихъ галаз дуствилин араяр хуьзвай. Гьа йисара зариди гьеле лицейда кӀелдайла кьил кутунвай ва «Арзамас» жемиятди эцигай къайдадалди кхьенвай «Руслан ва Людмила» кьегьалвилин поэмадин винел кӀвалахзавай. Поэма 1820 йисан майдиз чинриз акъатнай ва жуьреба-жуьре фикиррин ва баянрин себеб хьанай.

Кьибле патара (1820—1824 йисар)

 

1820 йисан гатфариз Пушкин, вичин шиирра кхьей гафарин патахъай, Петербургдин генерал-губернатор М. А. Милорадовичан патав эвернай. Ада архимандрит Фотияз, Аракчееваз ва вич пачагь I Александраз талукьарнай айгьанатар квай шиирар кхьенай. Ам я Сибирдиз дакъурдай ва я Соловки островдал алай монастырьда твадай фикирар авай. Амма дустарин, иллаки Карамзинан, куьмекдалди жаза хъуьтӀуьлариз хьанай. Ам Москвадай Кишинёв шегьердиз, канцелярияда кӀвалахиз акъуднай. ЦӀийи къуллугъдин чкадиз фидай рекье Александр Сергеевич Днепр вацӀа эхъвена вичин тухулар начагъарна сталжем хьанай. Ам сагъарун патал Раевскийрин хзанди 1820 йисан май вацран эхирда Пушкин чпихъ галаз сифте Къавкъаздиз, гуьгъуьнлайни Крымдиз тухванай.

1820 йисан 16 августдиз Пушкин Феодосиядив агакьнай. Кьве къалай Пушкин Раевскийрихъ галаз гимидалди Гурзуфдиз рекье гьатнай. Гурзуфда уьмуьр гьалай береда чкадин тӀебиатдал гьейран хьайи зариди гьуьлуьн кьерера ва сувара тухдалди къекъвенай. Къекъуьнрин арада Аю-Дагъдал балкӀандал алаз хкаж хьуни ва луьткведалди Суук-Су мысдал сирнавуни чка кьунвай.

Гурзуфда Пушкина «Къавкъаздин есир» эсер давамарнай ва са шумуд лирик шиирар кхьенай. Абур ада Н. Н. Раевскийдин рушариз — Екатеринадиз, Еленадиз ва Мариядиз талукьарнай. Ина зариди «Бахчасарайдин фонтан» поэма ва «Евгений Онегин» роман кхьин къаст авунай. 1820 йисан сентябрьда Симферопольдиз фидай рекье ам Бахчасарайда акъвазнай. Йикъарин са юкъуз пачагьдин кӀвалерин гьаятда экъведайла ада кьве марвард цуьк кьатӀна «Накъварин фонтан»-дин кӀаник эцигнай, гуьгъуьнлай ада и фонтандиз «Бахчасарайдин фонтан» тӀвар алай шиирар ва поэма теснифнай.

Кьиникь

А. С. Пушкин Дантесахъ галаз хьайи дуьэльда къачур залан хирен себебдалди кьенай. И кьве касдин араяр чӀурна дуэльдиз гъанвай себебар пара авай. Дантеса Пушкинан паб Наталья Николаевнадихъ гелкъвезвайди виридаз малум хьанай ва и кьве аристократ хзанрин арада кӀеви къалар гьатнай. Са тӀимил вахтунилай тийижир касдин паталай Пушкиназ ва адан дустариз адан папан хатурда хкӀадай айгьамар квай чарар ракъурнай. Пушкина ибур Дантесан ва адан тахай буба Геккернан гъилин кӀвалахар тирди кьатӀанай. Намус хуьн паталди, 1836 йисан 4 ноябрьдин нянихъ Пушкина Дантесас дуэльдиз эверун ракъурнай. Геккернан куьмекдалди и дуэльдин муьгьлет кьве гьафте кьулухъ янай. Шаирдин дустарин, иллаки Жуковскийдин ва адан юлдаш Наталья Николаевнадин алахъунрин нетижада дуэль терг ийиз хьанай. 17 ноябрьдиз Дантеса Наталья Николаевнадин вахаз вичиз ша лагьана теклифнай. Гьа юкъуз Пушкина вичин эверун кьулухъ къахчунай. Амма и никагьдикай абурун арада авай къал къанвачир. Дантеса адан вах Натальядин нуфус чӀур тийин паталди къастуналди гъанвайди я лугьудай ванер чкӀанай. Папа Пушкиназ и интригаяр куьтягь жедалди Санкт-Петербургдиз хъфин теклифзавай, амма Пушкина и кардиз вичиз кӀандайвал эхир эцигиз кьетӀъ авуна. 1837 йисуз ада Луи Геккерназ «акьалтӀай векъи» чар кхьена ракъурнай. И чарчиз жаваб анжах дуэльдиз эверун мумкин тир ва Пушкиназ им хъсан чизвай. Къанунрин къайдайрив кьадай дуэльдиз эверун Пушкиназ гьа юкъуз атанай. Амма Геккерн чара уьлкведин посол тир виляй, адаз дуэльра иштирак ийидай ихтияр авачир, тахьайтӀа адан карьерадиз эхир къведай. Адан чкадал Дантес экъечӀнай. 27 январьдиз ЧӀулав вацӀун кьерел дуэль кьиле фенай. Пушкинахъ залан хер галукьнай. Гуьлле ятурдилай гьатна руфунив агакьнай. А аямдиз килигна им кьиникьал гъидай хер тир. И кардикай Пушкиназ адан лукьман Арендтди гьакъикъат чуьнуьхар тавуна хабар ганай. Кьиникьиз мукьва Пушкина вичин кӀвалахар къайдада кухтазвай. Буржар вахгузвай, веледрин арада ирс пайнай, ва икӀ маса. 29 январьдиз сятдин 14:45 зари перитонитдикай рагьметдиз фена. Александр Сергеевич Пушкин Псков губерниядин Святогорск монастырьда кучуднай.

Пушкинан несилар

Пушкинан кьуд аялдикай анжах кьведа ада несил давамарнай — хва Александрди ва руш Натальяди. Заридин пара кьадарда авай несилар къе дуьньядин гьар пата гьалтда: АСШ, Англия, Германия, Бельгия ва маса уьлквеяр. Абурукай тахминан 50 касди Урусатда уьмуьр тухузва. Пушкинан дуьз ва эхиримжи несил тир Александр Александрович Пушкин Бельгияда ава.

А. С. Пушкинан буй 166,7 см тир, гьа девирда им итимрин юкьван дережадин буй гьисабзавай. Адан папан буй 173 см тир. Пушкинан акунрикай чара-чара кирамри чпин фикирар къалурнава ва чӀехи пай дуьшуьшра абур сад садав кьазвач. Умуми шикилда къачуртӀа садани ам иер тирди лагьанач, амма гзафбуру къейднай хьи, адак зариятдин гьевес кткидайла адан чинин акунар гьейбатлу жедай ва рикӀе авай гьиссер ва теспачвал эхъен хьиз къалурдай. 1833 йисуз Нижний Новгороддин губернатордин межлисда Пушкин акур Л. П. Никольскаяди икӀ кхьенай: "Адан са кӀус къумрал чин акьванни иер тушир, амма кьери жуьредин чин тир: гзаф чӀехи ахъа пел, яргъи нер, яцӀу пӀузарар — гьич дуьз къайдадин лишанар туш. Амма цавун нур алай мичӀи вили, чӀехи ва михьи вилери инсан гьейранардай. Адан вилери гузвай таъсир са гафаривни лугьуз жедач: абурук къати цӀайни квай, гьа вахтунда хушвилин ва рикӀиз чими гьиссерни чкӀурдай. Заз ихьтин акьуллу, ахъа ва хуш къилихрин чин садрани акурди туш. Адаз пара иер ва акьуллу рахунар хас тир. Ам гьикьван шад, гуьгьуьл ахъайдай ва дикъет гудай тир хьи… Ам инсандиз хуш татун мумкин тушир.

Асул макъала: Пушкинан эсеррин сиягь