Gazên Serayê

Gazên serayê yên sereke yên di atmosfera dinyayê de, dûkel a avê (H₂O), karbondîoksît (CO₂), metan (CH₄), nîtrooksîtê (N₂O) û ozon (O₃) e. Dema ku gazên serayê nebûna, germahiya navînî ya rûyê erdê dê li cihê 15 °C (santîgrat) ê, −18 °C, (santîgrat) bûya. Xeyn ji astmosfera dinyayê li atmosferên Venus, Mars û Tîtanê jî gazên serayê hene.

Xebatên mirovî ji destpêka Şoreşa Pîşesaziyê ve (li dora sala 1750an) tansiyona karbondîoksîtê ya atmosferê ji sedî 50 zêde kiriye, ji sala 1750an vir ve ji 280 ppm-an heta sala 2022an, gihîştiye 421 ppm-an. Herî dawîn berê 3 milyon sal giraniya karbondîoksîtê di atmosferê de wiha zêde bûye. Ev zêdebûn tevî vegirtin zêdetirî nîvê karbona heyî ya ku ji aliyê cûrbecûr jêderên karbonê yên xwezayî ku tê vegirtin, di çerxa karbonê de pêk hatiye.

Li gorî rêjeyên belavbûna gaza serayê ya heyî, dibe ku germahî bi 2 °C (santîgrat) zêde bibe, ku Panela Navdewletî ya Guherîna Avhewa ya Neteweyên Yekbûyî (IPCC) dibêje sînorê jorîn e ku heta sala 2050an ji astên "xetere" dûr bikevin. Piraniya belavbûna karbondîoksîtê ya antropogenîk ji şewitandina sotemeniyên fosîl, bi taybetî komir, neft û gaza xwezayî, digel tevkariyên zêde yên ji hilberîna çîmentoyê, hilberîna zibilê, birînên darên daristanan û guhertinên din ên di karanîna axê de tê.

Gazên serayê yên sereke (GSS) ku bi xwezayî di atmosferê de hene ev in:

• Dûkela avê (H₂O) û dilopên ava ewrê ku ji %72 ji bandora serayê ya xwezayî berpirsiyar in. Germbûna gerdûnî herikîna avê zêde dike ku erd pê zuha dibe ku bandora serayê zêde dike û okyanûsan germ dike.
• Karbondîoksîd (CO₂) ku ji %65ê bandora serayê ya antropogenîk berpirsiyar e ku ji sala 1750an vir ve 47% zêde bûye.
• Metan (CH₄) ku ji %17 bandora serayê ya antropogenîk berpirsiyar e ji ber potansiyela germbûna gerdûnî ya bilind, 34 qat ji ya bandora CO₂ ya 100 salan de, wekhev e.
• Oksîda nîtros (nîtrooksîd) (N₂O).
• Ozona troposferîk (O₃)

Gazên serayê yên pîşesaziyê jî Halokarbonên wiha vedihewînin:

• hîdrokloroflorokarbonên, wekî HCFC-22 (bi freon).
• Kloroflorokarbonên (CFC).
• Hîdroflorokarbonên (HFC).
• Karbon tetraflorur (CF₄);
• Sulfur heksaflorur (SF₆) ve trîflorometîl sulfur pentaflorur (CF₃-SF₅)