ਸੱਪ
ਸੱਪ ਜਾਂ ਭੁਜੰਗ, ਇੱਕ ਰੀਂਗਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੈ। ਇਹ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਥਲ ਦੋਨੋਂ ਜਗ੍ਹਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਸਰੀਰ ਲੰਬੀ ਰੱਸੀ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪੂਰਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸਕੇਲਸ ਨਾਲ ਢਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੱਪ ਦੇ ਪੈਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਹੇਠਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਘੜਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਵਲੋਂ ਚੱਲਦਾ ਫਿਰਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਪਲਕੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਖੁੱਲੀ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੱਪ ਵਿਸ਼ੈਲੇ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਹੀਨ ਦੋਨਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਊਪਰੀ ਅਤੇ ਹੇਠਲੇ ਜਬੜੇ ਦੀ ਹੱਡੀਆਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੰਧਿ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸਦਾ ਮੂੰਹ ਵੱਡੇ ਸਰੂਪ ਵਿੱਚ ਖੁਲਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਜ਼ਹਿਰ ਦੀ ਥੈਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਜੁਡੇ ਦਾਂਤ ਤੇਜ ਅਤੇ ਫੋਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤ: ਇਸਦੇ ਕੱਟਦੇ ਹੀ ਜ਼ਹਿਰ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਸਾਂਪੋਂ ਦੀ ਕੋਈ 2500 - 3000 ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਤਕਰੀਬਨ 3000 ‘ਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ 15 ਕਿਸਮਾਂ ਹੀ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀਆਂ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੱਪਾਂ ਦੀਆਂ ਤਕਰੀਬਨ 270 ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ। ਵਧੇਰੇ ਸੱਪ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਜਿਹੜੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸਰੀਰ ‘ਤੇ ਅਲਰਜੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਡਰਨ ਕਰਕੇ ਆਰਜ਼ੀ ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਜਾਂ ਮੌਤ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਦੇਸੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜਾਂ ਸਾਡੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸੱਪਾਂ ਨੂੰ ਰੰਗ, ਡਿਜ਼ਾਇਨ ਜਾਂ ਆਕਾਰ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕੌਡੀਆਂ ਵਾਲਾ ਸੱਪ, ਛੀਂਬਾ ਸੱਪ, ਖੜੱਪਾ ਸੱਪ, ਉੱਡਣਾ ਸੱਪ, ਦੋਮੂੰਹਾਂ ਸੱਪ, ਚੂਹੇ ਖਾਣਾ ਸੱਪ, ਸਪੋਲੀਆ, ਕਾਲਾ ਨਾਗ, ਫਨੀਅਰ ਸੱਪ, ਤੈਰਨਾ ਸੱਪ (ਪਾਣੀ ਵਾਲਾ ਸੱਪ) ਤੇ ਅਜਗਰ ਸੱਪ ਆਦਿ। ਇਸਦੀ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਸਰੂਪ 10 ਸੇਂਟੀਮੀਟਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਜਗਰ ਨਾਮਕ ਸੱਪ 25 ਫਿਟ ਤੱਕ ਲੰਬਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੱਪ ਮੇਢਕ, ਛਿਪਕਲੀ, ਪੰਛੀ, ਚੂਹੇ ਅਤੇ ਦੂੱਜੇ ਸਾਂਪੋਂ ਨੂੰ ਖਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਦੇ - ਕਦੇ ਵੱਡੇਜੰਤੁਵਾਂਨੂੰ ਵੀ ਨਿਗਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਰੀਸ੍ਰਪ ਵਰਗ ਦੇ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਮੈਬਰਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਸੱਪ ਸ਼ੀਤਰਕਤ ਦਾ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਇਹ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਸਵੰਇ ਨਿਅੰਤਰਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਮਾਹੌਲ ਦੇ ਤਾਪ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਘੱਟਦਾ ਜਾਂ ਵਧਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਭੋਜਨ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਇਸਲਈ ਅਤਿਅੰਤ ਘੱਟ ਭੋਜਨ ਮਿਲਣ ਉੱਤੇ ਵੀ ਇਹ ਜੀਵੀਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਸਾਂਪੋਂ ਨੂੰ ਮਹੀਨੀਆਂ ਬਾਅਦ - ਬਾਅਦ ਭੋਜਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਸੱਪ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਾਂ ਦੋ ਵਾਰ ਢੇੜ ਸਾਰਾ ਖਾਨਾ ਖਾਕੇ ਜੀਵੀਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਖਾਂਦੇ ਸਮਾਂ ਸੱਪ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਚਬਾਕਰ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ਸਗੋਂ ਪੂਰਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਰਾ ਸਰਪੋਂ ਦੇ ਜਬੜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਵਲੋਂ ਵੀ ਵੱਡੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨੂੰ ਨਿਗਲ ਸਕਣ ਲਈ ਅਨੁਕੁਲਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅਫਰੀਕਾ ਦਾ ਅਜਗਰ ਤਾਂ ਛੋਟੀ ਗਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਵੀ ਨਗਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਸੱਪ ਥਰੇਡ ਸਨੇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਕੈਰੇਬਿਅਨ ਸਾਗਰ ਦੇ ਸੇਟ ਲੁਸਿਆ ਮਾਟਿਨਿਕ ਅਤੇ ਵਾਰਵਡੋਸ ਆਦਿ ਟਾਪੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕੇਵਲ 10 - 12 ਸੇਂਟੀਮੀਟਰ ਲੰਮਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਮਾ ਸੱਪ ਰੈਟਿਕੁਲੇਟੇਡ ਪੇਥੋਨ (ਜਾਲੀਦਾਰ ਅਜਗਰ) ਹੈ, ਜੋ ਆਮਤੌਰ ਤੇ 10 ਮੀਟਰ ਵਲੋਂ ਵੀ ਜਿਆਦਾ ਲੰਮਾ ਅਤੇ 120 ਕਿੱਲੋਗ੍ਰਾਮ ਭਾਰ ਤੱਕ ਦਾ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਦੱਖਣ - ਪੂਰਵੀ ਏਸ਼ਿਆ ਅਤੇ ਫਿਲੀਪੀਂਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਕਾਲਾ ਨਾਗ (ਕੋਬਰਾ), ਵਾਇਪਰ, ਤੈਰਨ ਵਾਲਾ ਸੱਪ (ਵਾਟਰ ਮੁਕੈਸਿਨ), ਕਾਪਰ ਹੈੱਡ (ਤਾਂਬੇ ਰੰਗੇ ਸਿਰ ਵਾਲਾ) ਜ਼ਹਿਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਸੱਪ ਅਸਾਮ, ਬੰਗਾਲ, ਬਿਹਾਰ, ਉੜੀਸਾ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਨ।
| ਸੱਪ Temporal range: Early Cretaceous – Holocene, 112–0 Ma PreЄ Є O S D C P T J K Pg N | |
|---|---|
 | |
| Thamnophis elegans, a species from western North America | |
| Scientific classification | |
| Kingdom: | |
| Phylum: | ਕੋਰਡਾਟਾ |
| Subphylum: | ਰੀੜ੍ਹਧਾਰੀ |
| Class: | ਰੀਂਗਣ ਵਾਲੇ |
| Order: | ਸਕੁਆਮੇਟਾ
|
 | |
| Approximate world distribution of snakes, all species | |
ਕਿਸਮਾਂ
- ਕੋਬਰਾ
- ਰੈਟਲ ਸੱਪ
- ਅਜਗਰ
ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਮਾ ਸੱਪ 1920 ਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਿਊਯਾਰਕ ਦੇ ਬਰੋਨਕਸ ਚਿੜੀਆਘਰ ਵਿੱਚ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 9 ਮੀਟਰ (30 ਫੁੱਟ) ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਵਿੱਚ 300 ਦੇ ਕਰੀਬ ਵਰਟਿਬ੍ਰਾ ਸਨ। ਪਾਈਥਨ ਮੋਲੂਰੂਸ ਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਅਜਗਰ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਛੇ ਮੀਟਰ (18 ਫੁੱਟ) ਤਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਦੂਰ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਅੰਡੇਮਾਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਰੀਗਲ ਪਾਈਥਨ ਅਜਗਰ ਤੋਂ ਵੀ ਲੰਮਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਮੋਟਾਈ ਤੇ ਭਾਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੰਡੀਅਨ ਪਾਈਥਨ ਤੋਂ ਮਾਰ ਖਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚਾਰ ਮੀਟਰ ਲੰਬਾ ਇੰਡੀਅਨ ਪਾਈਥਨ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਪੱਟ ਜਿੰਨਾ ਮੋਟਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬੋਆ ਜਾਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਦੱਖਣੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਐਨਾਕੋਂਡਾ ਨਾਮਕ ਅਜਗਰ 11.5 ਮੀਟਰ ਲੰਮਾ ਅਤੇ ਵਜ਼ਨ 454 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਸੀ।ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਕੀੜਾ ਸੱਪ ਦੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੰਬਾਈ ਲਗਪਗ ਛੇ ਇੰਚ (15.2 ਸਮ) ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਸੱਪ ਬਾਰੇ ਭਰਮ
- ਚੂਹੇ ਖਾਣ ਵਾਲਾ ਸੱਪ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਇਹ ਸਾਡੀਆ ਫ਼ਸਲਾਂ ਅਤੇ ਘਰੇਲ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਚੂਹਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਸਾਡੀ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।
- ਚੂਹੇ ਖਾਣ ਵਾਲਾ ਸੱਪ, ਸੱਪਾਂ ਦੀਆਂ ਦੂਜੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਨਾਲ ਸਹਿਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਬਲਕਿ ਕੋਬਰਾ ਸੱਪ ਦੂਜੇ ਸੱਪਾਂ ਦੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਨੂੰ ਖਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
- ਸੱਪ ਪਾਣੀ ਪੀਂਦੇ ਹਨ, ਦੁੱਧ ਨਹੀਂ। ਸੱਪ ਰੀਂਗਣ ਵਾਲਾ ਜਾਨਵਰ ਹੈ। ਇਹ ਸਤਨਧਾਰੀ ਜਾਨਵਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
- ਸੱਪ ਰੀਂਗਣ ਵਾਲਾ ਜਾਨਵਰ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੱਸੇ ’ਤੇ ਵਾਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ।
- ਸੱਪ ਲਈ ਇਹ ਮੁਨਾਸਿਬ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਅੰਦਰ ਕਿਸੇ ਧਾਤ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਜਾਂ ਹੀਰੇ ਦੀ ਮਣੀ ਨੂੰ ਰੱਖੇ।
- ਸੱਪ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀ ਸਿਆਣਪ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖੇ ਤੇ ਬਦਲਾ ਲਊ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਡੱਸੇ।
- ਸੱਪ ਦੀ ਚਮੜੀ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਆਪਣੀ ਪੁਰਾਣੀ ਚਮੜੀ ਨੂੰ ਕੁੰਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਤਾਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਉਹ ਚਮੜੀ ’ਤੇ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੇ ਸੰਕਰਮਣ ਤੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸੱਪ ਦਾ ਡੱਸਣਾ
ਸੱਪ ਲੜਨ ਨਾਲ ਹਰ ਸਾਲ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕ ਮਰਦੇ ਜਾਂ ਬਿਮਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸੱਪ ਫੜਨ ਵਾਲੇ ਜਾਂ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਬਾਹਰ ਖੇਤਾਂ ਜਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ’ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਇਸ ਡੰਗ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ਤਰਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਐਸੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੱਖ ਵੱਖ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਹੈ। ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ, ਯੂਰਪ ਤੇ ਉਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਸੱਪ ਲੜਨ ਨਾਲ ਵਧੇਰੇ ਮੌਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਪਰ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕਈ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਕਾਫੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਜਿੱਥੇ ਸਿਹਤ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਸੱਪ ਲੜਨ ਦੇ ਕੇਸ ਆਮ ਕਰਕੇ ਬਰਸਾਤਾਂ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।
ਸੱਪ ਲੜਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭੈ-ਭੀਤ ਹੋ ਜਾਣਾ ਇੱਕ ਆਮ ਗੱਲ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੱਛਣ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਦਿਲ ਧੱਕ-ਧੱਕ ਵੱਜਣਾ ਤੇ ਤੇਜ਼ ਨਬਜ਼, ਜੀਅ ਕੱਚਾ ਜਾਂ ਉਲਟੀ। ਜਿਹੜੇ ਸੱਪ ਜ਼ਹਿਰੀ ਨਹੀਂ ਵੀ ਹੁੰਦੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਡੰਗ (ਦੰਦ) ਵੀ ਜ਼ਖਮ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਦੀ ਚਮੜੀ ਲਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਨਫੈਕਸ਼ਨ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਕਈ ਕੇਸਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਡੰਗ ਦਾ ਐਨਾ ਅਸਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰੀਰ ’ਤੇ ਧੱਫੜ, ਬਲੱਡ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਇਕਦਮ ਘੱਟ, ਕਮਜ਼ੋਰ ਨਬਜ਼, ਆਦਿ। ਮੌਤ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਜ਼ਹਿਰੀ ਨਾ ਵੀ ਹੋਵੇ। ਜ਼ਹਿਰੀ ਸੱਪ ਲੜਨ ਨਾਲ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਲਾਲ ਸੈਲ ਟੁੱਟਦੇ ਹਨ ਤੇ ਯਰਕਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਹਵਾਲੇ
 | ਇਹ ਲੇਖ ਅਧਾਰ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇਸਨੂੰ ਵਧਾਕੇ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੀ ਮੱਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। |
This article uses material from the Wikipedia ਪੰਜਾਬੀ article ਸੱਪ, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). ਇਹ ਸਮੱਗਰੀ CC BY-SA 4.0 ਹੇਠ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਦੱਸਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki ਪੰਜਾਬੀ (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.